Ukraynada davam edən münaqişə fonunda yüksək səviyyəli diplomatik fəaliyyət davam edir

ABŞ prezidenti Donald Tramp və Rusiya prezidenti Vladimir Putin arasında keçirilən əhəmiyyətli sammit daxil olmaqla, son diplomatik səylər Ukraynada sülh sazişinin bağlanması ehtimalını ön plana çıxarsa da, əsaslı fikir ayrılıqları hələ də qalmaqdadır. Bu danışıqlar Rusiyanın hərbi əməliyyatlarını davam etdirdiyi və Krım körpüsünə qarşı qarşısı alınmış hücumlarla bağlı yeni ittihamlarla üzləşdiyi bir vaxta təsadüf edir.

Rusiyanın sülh tələbləri və təklif edilən güzəştlər

2025-ci il avqustun 15-də Alyaskada Donald Trampla görüşü zamanı Rusiya prezidenti Vladimir Putin Ukraynadakı müharibəni bitirmək üçün sülh sazişi ilə bağlı bir sıra tələblər və təkliflər irəli sürdü. Rusiyanın təklifinin əsas aspektləri bunlardır:

• Krımın tanınması: Putin 2014-cü ildə ilhaq etdiyi Krım üzərində Rusiyanın suverenliyinin rəsmi olaraq tanınmasını tələb edib. Bu tanınmanın məhz ABŞ-dan, yoxsa bütün Qərb ölkələri və Ukraynadan tələb olunduğu hələ də bəlli deyil.

• Donbasdan qoşunların çıxarılması: Rusiya Kiyevin qoşunlarını Donetsk və Luqansk bölgələrindən tamamilə çıxarmasını təklif edib. Hazırda Ukrayna Donbas bölgəsinin təxminən 6600 kvadrat kilometrinə nəzarət edir.

• Cəbhə xəttinin dondurulması: Ukraynanın Donbasdan çıxarılması müqabilində Rusiya Xerson və Zaporojye bölgələrində cəbhə xəttini dondurmağı vəd edib.

• Sanksiyaların ləğvi: Putin, Rusiyaya qarşı tətbiq edilən sanksiyaların ən azı bir hissəsinin ləğv edilməsini də istəyib.

• Dil və din: Rusiya rus dilinə Ukraynanın bəzi ərazilərində və ya bütün ölkə ərazisində rəsmi status verilməsini tələb edib. Bundan əlavə, Rusiya Ukrayna Pravoslav Kilsəsinə (Moskva Patriarxlığı) Ukraynada sərbəst fəaliyyət göstərməyə icazə verilməsini tələb edib.

• Ərazilərin geri qaytarılması: İddialara görə, Rusiya Sumı və Xarkov vilayətlərində işğal olunmuş ərazilərin nisbətən kiçik hissələrini qaytarmağa hazırdır. Rusiyanın bu iki bölgədə təxminən 440 kvadrat kilometr əraziyə nəzarət etdiyi bildirilir.

Ukraynanın qəti mövqeyi

Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski bu cür güzəştləri, xüsusən də Krım və Donbasla bağlı olanları qəti şəkildə rədd edib. Zelenski sülhün davamlı olması və Ukraynanın Krım və Donbasın bir hissəsini güzəştə getməyə məcbur edildiyi keçmiş səhvlərin təkrarlanmaması lazım olduğunu vurğulayıb. O, bu ərazilərin Putinin daha sonra “yeni hücum üçün platsdarm” kimi istifadə etdiyini bildirib. O, ərazi məsələsini müzakirə etməyin çətin olduğunu, çünki bu, Ukrayna konstitusiyasına zidd olduğunu qeyd edib.

Zelenski Tramp-Putin sammitinin nəticələrini müzakirə etmək üçün avqustun 18-də Vaşinqtona, Prezident Tramp və NATO-nun baş katibi daxil olmaqla bir sıra Avropa liderləri ilə görüşlərə gəlib. Birbaşa NATO-nun iştirakı olmadan, potensial olaraq ABŞ və Aİ-dən güclü təhlükəsizlik təminatları axtararkən, Ukrayna öz torpağı və müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparmaq əzmini qoruyur.

Trampın dəyişən mövqeyi və ABŞ-ın rolu

Prezident Trampın əsas məqsədi seçkiqabağı vədini yerinə yetirərək müharibəni bitirmək olub. Alyaskada Putinlə keçirdiyi üç saata yaxın görüşdən sonra Tramp danışıqları “məhsuldar” kimi qiymətləndirsə də, “razılıq əldə olunana qədər razılıq yoxdur” deyə etiraf edib. O, əvvəlcə atəşkəsə ümid etsə də, daha sonra diqqətini hərtərəfli sülh sazişinin təmin edilməsinə yönəldib.

Tramp, Zelenskinin Krımı verməyə və Ukraynanın NATO-ya daxil olmaq istəyindən imtina etməyə razılaşacağı təqdirdə müharibəni "demək olar ki, dərhal" bitirə biləcəyini irəli sürüb. O, həmçinin qarşılıqlı faydalı saziş üçün “bəzi torpaq dəyişikliklərinin” zəruri olacağını bildirib. ABŞ-ın xüsusi elçisi Stiv Vitkof Moskva tərəfindən Ukraynanın beş bölgəsi ilə bağlı “bəzi güzəştlərin” edildiyini və Vaşinqtonla Moskva arasında əhəmiyyətli təhlükəsizlik təminatlarının müzakirə edildiyini bildirib. Lakin ABŞ dövlət katibi Marko Rubio ABŞ-ın Ukraynanı işğal olunmuş ərazilərini güzəştə getməyə məcbur etmədiyini və Putinin tələblərinin Ukrayna tərəfindən dəstəklənmədiyini açıqlayıb. Rubio, Rusiyaya qarşı yeni sanksiyaların sülh sazişinin bağlanma şansını azaldacağını da irəli sürüb.

Şəxsi jest olaraq, birinci xanım Melaniya Tramp Prezident Tramp vasitəsilə Vladimir Putinə Ukraynada qaçırılan uşaqlar məsələsi ilə bağlı məktub göndərib. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi 2023-cü ilin martında Ukraynalı uşaqların qeyri-qanuni deportasiyasına görə Putin üçün həbs qərarı verib.

Krım körpüsündəki iddia edilən sui-qəsd

Bu diplomatik manevrlər fonunda Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidməti (FTX) 2025-ci il avqustun 18-də Rusiyanı işğal olunmuş Krımla birləşdirən Kerç körpüsünə yönəlmiş Ukraynanın “terror hücumunun” qarşısının alındığını iddia edib. FTX, güclü kustar istehsalı partlayıcı qurğu olan avtomobilin Ukraynadan bir neçə ölkədən keçərək Rusiyaya daxil olduğunu və LARS keçid məntəqəsi vasitəsilə Gürcüstandan Rusiyaya keçdiyini iddia edib. Bildirilir ki, bu, 2025-ci ildə Ukrayna xidmətlərinin Krım körpüsündə partlayıcı maddə olan avtomobildən istifadə etmək üçün ikinci cəhdi olub.

2022-ci ildə FTX əvvəlki Krım körpüsü partlayışı üçün partlayıcı maddələrlə bağlı oxşar iddialar irəli sürmüşdü, lakin Gürcüstan hakimiyyəti bu iddiaları rədd edərək, bu ittihamları dəstəkləyən heç bir dəlilin olmadığını bildirmişdi. 2024-cü ildə Rusiya məhkəməsi 2022-ci il partlayışı ilə əlaqədar “terror hücumu” ittihamı ilə Gürcüstan vətəndaşını qiyabi olaraq mühakimə edib. “Gürcü Arzusu” partiyasının deputatı Mamuka Mdinaradze son iddialara Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının öz maraqlarını güddüyünü etiraf edərək, heç nəyi istisna etmədiyini bildirib.

Davam edən münaqişə və hərbi vəziyyət

Diplomatik danışıqlar davam edərkən Rusiya Ukraynaya qarşı hərbi əməliyyatlarını davam etdirir. Avqustun 18-də Rusiya Ukraynaya, o cümlədən Xarkovda çoxmərtəbəli yaşayış binasına ölümcül hava zərbələri endirib ki, nəticədə iki uşaq da daxil olmaqla yeddi nəfər həlak olub, ən azı 20 nəfər yaralanıb. Zaporojye və Odessa vilayətlərinə də pilotsuz təyyarələrlə zərbələr endirilib, Zaporojyedə üç nəfərin öldüyü bildirilir.

Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin baş komandanı Aleksandr Sırskinin sözlərinə görə, Rusiya Pokrovsk və Zaporojye istiqamətlərində böyük hücumlara hazırlaşdığı üçün cəbhə xəttində vəziyyət “çox çətin” olaraq qalır. Hazırda Rusiya Ukrayna ərazisinin 20%-dən çoxunu, o cümlədən Luqanskın tamamilə və Donetsk, Zaporojye və Xerson vilayətlərinin əhəmiyyətli hissələrini işğal edir.

Trampın təşəbbüslərini dəstəkləyən Polşa prezidenti Karol Navrotski tarixi nümunələrə və Ukraynanın davam edən müqavimətinə istinad edərək Rusiya ordusunun məğlub edilə biləcəyini təsdiqləyib və “Rusiya məğlubedilməz deyil” deyə vurğulayıb.