Geopolitik Gərginlik Artır: Zirvə Görüşləri, Sabotaj və Dəyişən İttifaqlar

Qlobal güclər ABŞ Prezidenti Donald Tramp və Rusiya Prezidenti Vladimir Putin arasında gözlənilən zirvə görüşünə hazırlaşarkən, beynəlxalq mənzərə artan geosiyasi gərginlik, hərbi qüvvələrin gücləndirilməsi və insan hüquqları ilə bağlı narahatedici inkişaflarla diqqəti cəlb edir.

Yüksək Riskli Diplomatiya: Tramp-Putin Zirvə Görüşü və Ukrayna Məsələsi

ABŞ Prezidenti Donald Tramp və Rusiya Prezidenti Vladimir Putin arasında gözlənilən görüş 15 Avqust tarixində Alyaskanın ən böyük şəhəri olan Ankoricdə keçiriləcək. Prezident Tramp görüşün əsas məqsədinin Ukraynadakı münaqişəyə son qoymaq olduğunu bildirib. O, həm Ukrayna, həm də Rusiya liderlərini danışıqlar masasına gətirməyə ümid etdiyini və lazım gələrsə, belə bir üçtərəfli görüşdə iştirak edə biləcəyini qeyd edib.

Tramp görüşü "yoxlama yönümlü" adlandırıb və onun həm müsbət, həm də mənfi nəticələr verə biləcəyini qəbul edib. O, sülh razılaşmasının bir hissəsi kimi "ərazi mübadiləsi" ehtimalını da istisna etməyib və razılaşmanın hər iki tərəf üçün qarşılıqlı faydalı olması lazım olduğunu bildirib. Lakin Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski, ABŞ-Rusiya zirvəsində Ukrayna olmadan verilən hər hansı bir qərarı tanımayacaqlarını qətiyyətlə bəyan edib. O, Ukraynadan bəhs etməyin Ukraynasız mümkün olmadığını və heç kimin belə qərarları qəbul etməyəcəyini vurğulayıb.

Bloomberg agentliyinin məlumatına görə, potensial sülh razılaşması Rusiyanın Zaporojye və Xerson vilayətlərində hücum əməliyyatlarını dayandırması, əvəzində Ukraynanın Donetsk və Luqansk vilayətlərindən qüvvələrini çıxarmasını nəzərdə tutur. ABŞ-ın Kiyev və Avropalı müttəfiqlərindən bu plan üçün razılıq almağa çalışdığı bildirilsə də, Ukrayna və Avropanın onu qəbul edib-etməməsi hələ qeyri-müəyyəndir.

Avropa ölkələri zirvə görüşü ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə edərək, ABŞ tərəfindən qurulacaq bir "tələ"dən qorxduqlarını bildirir və Ukraynaya güclü dəstək vermələrinə, Rusiyaya qarşı əlavə sanksiyalara hazırlaşmalarına baxmayaraq, danışıqlar masasında yer almaqda çətinlik çəkirlər. Avropalı rəsmilər dərhal atəşkəsə, Kiyev üçün təhlükəsizlik təminatlarına və monitorinq mexanizminə ehtiyac olduğunu vurğulayırlar. Onlar Rusiyanın işğal etdiyi heç bir Ukrayna ərazisini hüquqi olaraq Rusiya ərazisi kimi tanımayacaqlarını və bu mövqelərini Krımın 2014-cü ildə ilhaqını tanımamaqla müqayisə edirlər.

Rusiya və Azərbaycan Arasında Gərginlik: Sabotaj və Hədələr

Rusiya və Azərbaycan arasında münasibətlər, Ukraynadakı münaqişə ilə bağlı hadisələrin təsiri ilə əhəmiyyətli dərəcədə gərginləşib. Azərbaycan millət vəkili və siyasi analitik Rasim Musabəyov, Rusiyanın Ukraynadakı SOCAR obyektlərinə qarşı "düşmənçilik və qəbuledilməz" hərəkətlər etdiyini bildirib. O, Moskvanın bu hərəkətləri davam etdirəcəyi təqdirdə Bakının Ukraynaya silah tədarükünə qoyduğu embarqonu qaldıra biləcəyi barədə xəbərdarlıq edib.

Bu inkişaflar, Rusiyanın "Şahed" dronları ilə avqustun 8-də Ukraynanın Odessa vilayətindəki SOCAR neft anbarına hücum etməsindən sonra baş verib. Hücum nəticəsində yanğın çıxıb və dizel yanacağı boru kəmərinə ziyan dəyib. İki gün əvvəl isə Rusiya qüvvələri Azərbaycan qazının sınaq tədarükünü qəbul edən Ukrayna qaz kompressor stansiyasına zərbə endirmişdi. Kiyev bu hücumları "Azərbaycan, ABŞ və Avropalı tərəfdaşlarla enerji və münasibətlərə qarşı qəsdən edilmiş hərəkətlər" kimi pisləyib. Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski və Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bu hücumları müzakirə edərək, onların məqsədyönlü xarakterini təsdiqləyiblər.

Azərbaycandakı bəzi hökumətyönümlü Telegram kanalları, Rusiyanın Ukraynadakı Azərbaycan enerji obyektlərinə hücumlarını davam etdirəcəyi təqdirdə Bakının Ukrayna üçün 122 mm və 155 mm-lik artilleriya mərmiləri istehsal etməyə başlaya biləcəyini irəli sürüblər. Rusiyanın Xarici İşlər Nazirliyi (XİN) direktor müavini Aleksey Fadeyev, embarqonun qaldırılmasının münaqişəni həll etməyə kömək etməyəcəyini və "yerlərdəki" vəziyyəti pisləşdirəcəyini xəbərdar edərək, Azərbaycanın tərəfdaşlarının Rusiyanın "Kiyevdəki neonasist rejiminə" silah tədarükü ilə bağlı mövqeyindən yaxşı xəbərdar olduğunu iddia edib.

Bakı və Moskva arasında gərginlik bir neçə aydır ki, artır və bu, 2024-cü ilin dekabrında AZAL sərnişin təyyarəsinin qəzaya uğraması, Yekaterinburqdakı əməliyyat zamanı iki azərbaycanlı qardaşın ölümü və Bakıda "Sputnik Azərbaycan"ın əməkdaşları da daxil olmaqla, təxminən 20 Rusiya vətəndaşının həbsi kimi hadisələrdən qaynaqlanır. Rusiyanın Dövlət Dumasının deputatı Konstantin Zatulin, Azərbaycanın son vaxtlar Rusiya maraqlarına düşmənçilik kimi qəbul edilə bilən müstəqil siyasət yürütdüyünü şərh edib. Rusiyalı təbliğatçı Vladimir Solovyov, hətta Xəzər dənizində NATO bazasının yaranmasının qarşısını almaq üçün Azərbaycana qarşı "xüsusi hərbi əməliyyat"ın zəruriliyi barədə fərziyyələr irəli sürüb, digər bir rusiyalı qanunverici Andrey Gurulyov isə Azərbaycan idxalını qadağan etməyi və Rusiyadakı azərbaycanlılara təzyiqi artırmağı təklif edib.

Gərginliyə baxmayaraq, Azərbaycan Rusiyanın hücumları nəticəsində zədələnən enerji sistemini bərpa etməyə kömək üçün Ukraynaya generatorlar, transformatorlar və kabellər daxil olmaqla humanitar yardım göstərməyə davam edir.

Avropanın Yenidən Silahlanması və Daxili Problemlər

Rusiyanın Ukraynaya tammiqyaslı işğalına cavab olaraq, Avropanın hərbi-sənaye kompleksinin müəssisələri genişlənmə sürətini üç dəfə artırıblar. 37 şirkətə məxsus 150-dən çox hərbi-sənaye obyektinin araşdırması göstərib ki, onların ümumi sahəsi 7 milyon kvadratmetr artıb. 2024-cü ilin yazında tikinti sahələri 3,02 kvadratkilometrə çatdı, halbuki 2021-ci ildə bu rəqəm 0,79 kvadratkilometr idi. Əsas layihələr arasında Almaniyanın "Rheinmetall" şirkəti ilə Macarıstanın dövlət müdafiə holdinqi arasında birgə müəssisə var ki, bu da KF41 Lynx piyada döyüş maşınları üçün 30 mm-lik döyüş sursatı istehsalına yönəlib və Leopard və Panther2 tanklarına qədər genişlənməsi planlaşdırılır. Avropa İttifaqı 500 milyon avroluq proqram vasitəsilə bu obyektlərdən 88-ni maliyyələşdirir. Financial Times bunu dinc dövr istehsalından müharibə aparmaq üçün daha dayanıqlı sənaye bazası qurmağa doğru bir keçid kimi qeyd edir.

Eyni zamanda, Ukrayna piyada qoşunlarının kritik çatışmazlığı ilə üz-üzədir və bu böhran döyüş sursatı çatışmazlığı qədər ciddidir. Ekspertlər bildirirlər ki, 5-10 kilometrlik cəbhə xəttini cəmi 12 döyüşçü müdafiə edə bilər. Bu canlı qüvvə fərqi Rusiyaya, Donetsk vilayətinin Pokrovsk yaxınlığında müşahidə edildiyi kimi, kiçik piyada qruplarının Ukrayna xətlərinə sızması ilə "total sızma" taktikalarını tətbiq etməyə imkan verir. 2022-ci ildə Ukrayna təxminən 700.000 əsgər səfərbər etsə də, Rusiyanın hərbi xidmətə çağırış kampaniyaları balansı öz xeyrinə dəyişib. 2025-ci ilə qədər Rusiyanın 1,13 milyondan çox aktiv hərbi personalı var ki, onlardan təxminən 640.000-i Ukraynada yerləşdirilib. Rəsmi olaraq 1 milyondan çox qoşunu olmasına baxmayaraq, Ukraynanın cəbhə xəttində cəmi 300.000-dən bir qədər çox əsgər yerləşdirdiyi bildirilir. Ukrayna bəzi briqadalarını doldurmaq üçün təxminən 300.000 əsgər cəlb etməlidir ki, onların bəziləri yalnız 30% güclə fəaliyyət göstərir. Aylıq 17.000-24.000 nəfər olan səfərbərlik dərəcəsi, fərarilik və itkilərin miqyası nəzərə alınmaqla yetərli deyil.

İnsan Hüquqları və Daxili Repressiyalar

2022-ci ilin fevralında Rusiyanın Ukraynaya işğalı başlayandan bəri Rusiyada Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin (FSB) həbs əməliyyatları zamanı ən azı 65 nəfər öldürülüb, əlavə olaraq dörd nəfər işğal altındakı Zaporojye vilayətində və bir nəfər Samara şəhərində özünü partlatmaq nəticəsində həlak olub. "IStories" bu rəqəmləri rəsmi Rusiya mənbələri və hüquq-mühafizə orqanlarına yaxın mediadan toplayıb. Ölənlərdən 44-ü Rusiya vətəndaşı, doqquzu isə vətəndaşlığı göstərilməyən Orta Asiya vətəndaşları kimi müəyyən edilib. Qazaxıstan, Ukrayna və Belarus vətəndaşları da ölənlər arasında olub. FSB, öldürülənlərdən 28-ni Ukrayna kəşfiyyatı ilə əlaqədə və ya Ukrayna silahlı qüvvələrinin könüllü birləşmələrinin rəhbərliyi altında hücumlar planlaşdırmaqda, 27-ni isə İŞİD ilə əlaqələrdə şübhəli bilib. Bu ölümlərin əksəriyyəti Şimali Qafqazda baş verib: 12-si Dağıstan və İnquşetiyada, doqquzu isə Kabardino-Balkariyada. "IStories" qeyd edib ki, ölümlərin faktiki sayı daha yüksək ola bilər, çünki onların hesablaması yalnız təhlükəsizlik xidmətlərindən ictimaiyyətə açıqlanan məlumatlara əsaslanır.

Rusiyanın miqrantlara qarşı siyasəti də xeyli sərtləşdirilib, xüsusilə 2024-cü ilin martında Tacikistan vətəndaşlarının günahlandırıldığı "Crocus City" konsert zalındakı terror aktından sonra. Sankt-Peterburq qubernatoru Aleksandr Beqlov, kölgəli məşğulluqla mübarizə aparmaq, xidmət keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və Rusiya vətəndaşları, xüsusilə də gənclər və tələbələr üçün iş yerləri yaratmaq məqsədilə miqrantların kuryer işləməsinə qadağa qoyub. Bu, iyul ayında miqrantların taksi sürücüsü və icarəyə verilən şəxsi avtomobillərdə işləməsinə qoyulan oxşar qadağalardan sonra baş verib. 2025-ci ilin əvvəlinə qədər 47 Rusiya regionunda miqrantların taksi və ictimai nəqliyyatda, 39-da ticarətdə, 27-də təhsildə və 19-da tibbdə işləməsi qadağan edilib. Rusiya, həmçinin miqrant vətəndaşlığının ləğvi səbəblərinin siyahısını genişləndirib və miqrant yataqxanalarında mütəmadi olaraq polis reydləri keçirir ki, burada saxlanılan şəxslər Ukraynada döyüşməyə məcbur edildiklərini bildirirlər.

Digər bir həyəcanverici inkişaf, Rusiyanın işğal altındakı Luqansk vilayətində "övladlığa götürülməsi mümkün olan" ukraynalı yetim uşaqların məlumat bazasını dərc etməsidir. Bu məlumat bazasına 17 yaşdan kiçik 294 uşağın adları, fotoları və şəxsi təsvirləri daxil edilib ki, bu da "Save Ukraine"in direktoru Mikola Kuleba tərəfindən "qul kataloqu"na bənzədilib. Bu uşaqların çoxu Luqanskın Rusiya tərəfindən işğalından əvvəl anadan olub və Ukrayna vətəndaşlığına malikdir; bəziləri Rusiya hücumları nəticəsində valideynlərini itirib, digərlərinə isə məcburi köçürülmələrini qanuniləşdirmək üçün Rusiya sənədləri verilib.

Bildirilir ki, ABŞ Dövlət Departamenti Rusiya, İsrail və Salvadorla bağlı insan hüquqları hesabatını yumşaldıb. Rusiyaya dair yeni hesabat əvvəlki versiyalarla müqayisədə nəzərəçarpacaq dərəcədə qısa və daha mülayimdir, Rusiya Ali Məhkəməsinin "beynəlxalq ictimai LGBT hərəkatını" qadağan etməsinə və onun üzvlərinə qarşı ölkə boyu reydlərə baxmayaraq, LGBT icmasının təqibi ilə bağlı xüsusi məlumatlar buraxılıb.

Diplomatik səylərin, hərbi təcavüzün və daxili siyasi dinamikanın mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəsi, mövcud danışıqların və münaqişələrin nəticələrinin hələ müəyyənləşmədiyi dəyişkən qlobal mühiti vurğulayır.