"ABŞ Ukraynada sülh sazişi üçün beynəlxalq gərginliklər və Azərbaycanın yardımı fonunda təzyiqləri artırır"

ABŞ prezidenti Donald Tramp və Rusiya prezidenti Vladimir Putin arasında kritik görüş yaxınlaşdıqca, beynəlxalq ictimaiyyət Ukraynadakı davam edən münaqişədə potensial dəyişiklikləri yaxından izləyir. ABŞ-ın vitse-prezidenti Ceyms D. Vans xəbərdarlıq edib ki, yekun sülh sazişi həm Ukraynanı, həm də Rusiyanı narazı salacaq.

Diplomatik Sülh Cəhdi

Prezident Tramp avqustun 15-də Alyaskada keçirilməsi planlaşdırılan Putinlə görüşünün əsas məqsədinin Ukraynadakı münaqişəni bitirmək olduğunu bildirib. Tramp qarşıdan gələn görüşü "sınaq" kimi təsvir edərək konstruktiv danışıqlara ümid etdiyini və bundan sonra Avropa liderləri ilə görüşmək niyyətində olduğunu bildirib. O, həmçinin münaqişəni həll etmək üçün sonda Putini və Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenskini danışıq masasına gətirmək arzusunu ifadə edib və bəlkə də özü də bu prosesdə iştirak edə biləcəyini vurğulayıb.

Trampın təklif etdiyi həll yolunun əsas elementi Rusiya ilə Ukrayna arasında "ərazi mübadiləsi"dir ki, bu ideyanın hər iki tərəfə fayda verəcəyinə inanır. O, "Bəzi əraziləri geri alacağıq və bəzilərini mübadilə edəcəyik" deyə bildirib. Lakin bu yanaşma, xüsusilə Ukraynanın təhlükəsizliyini və ərazi bütövlüyünü qətiyyətlə dəstəkləyən Ukrayna prezidenti Zelenski və Avropalı müttəfiqlər tərəfindən sərt reaksiyalara səbəb olub. NATO-nun baş katibi Mark Rutte, hər hansı geniş danışıqların təhlükəsizlik zəmanətləri və Ukraynanın öz müqəddəratını təyin etmə hüququ ilə yanaşı, "ərazilər haqqında" olacağını təsdiqləyib.

Son diplomatik səylərə Putin ilə Trampın xüsusi elçisi Stiv Uidkof arasında Moskvada keçirilən "çox faydalı və konstruktiv" görüş daxildir ki, burada "əhəmiyyətli irəliləyiş" olduğu bildirilib. Bu danışıqlar zamanı Ukrayna böhranı və strateji əməkdaşlıqla bağlı siqnallar mübadilə edilib. ABŞ dövlət katibi Marko Rubio da müharibənin dayandırılması üçün ərazi məsələlərinin əsas komponent olacağını və müəyyən mərhələdə atəşkəsin elan ediləcəyini bildirib. Məlumata görə, ABŞ potensial saziş üçün həm Kiyevdən, həm də Avropalı müttəfiqlərindən razılıq əldə etməyə çalışır.

Rusiyanın Tələbləri və Avropanın Narahatlıqları

Diplomatik təkliflərə baxmayaraq, Müharibə Araşdırmaları İnstitutu (ISW) hesab edir ki, Kremlin ABŞ-Rusiya sammiti üçün əsas məqsədi Ukraynada həqiqətən sülhə nail olmaqdan çox, ABŞ və Avropa arasında fikir ayrılıqları yaratmaqdır. ISW analitikləri Rusiyanın Ukraynanın NATO-ya üzvlüyünün qarşısını almaq, Ukrayna hökumətini prorusiya hökuməti ilə əvəz etmək və Ukraynanı demilitarizasiya etmək kimi əsas məqsədlərindən güzəştə getmək istəmədiyi qənaətinə gəliblər. Rusiya siyasi analitiki Sergey Markov da bunu təsdiqləyərək, Putinin məqsədinin sülhə maneə kimi Rusiyanı yox, Ukrayna və Avropanı göstərmək olduğunu və Rusiyanın heç bir güzəştə getməyəcəyini bildirib. Rusiya hazırda Zaporojye və Xerson vilayətlərində Rusiya hücum əməliyyatlarının dayandırılması müqabilində Ukrayna qüvvələrinin Donetsk və Luqansk vilayətlərindən çıxarılmasını tələb edir.

Rusiya hazırda Ukrayna ərazisinin 20%-dən çoxunu, o cümlədən 2014-cü ildə ələ keçirilmiş Krım yarımadasını və Luqansk, Donetsk, Zaporojye və Xerson vilayətlərinin əhəmiyyətli hissələrini işğal edir. Aİ-nin yüksək rütbəli rəsmisi qeyd edib ki, Rusiya Ukrayna ərazisinin beşdə birini işğal etdiyi halda, Ukrayna ərazisinin heç bir hissəsi Rusiya nəzarətində olmadığına görə, Rusiyanın ərazi mübadiləsi ilə bağlı mövqeyi "daha çox birtərəfli" görünür.

Bu arada, Avropa liderləri Trampın sülh səylərini alqışlasalar da, Moskva üzərində təzyiqi saxlamağın və Kiyevə güclü təhlükəsizlik zəmanətləri verməyin vacibliyini vurğulayırlar. Britaniya, Fransa, İtaliya, Almaniya, Polşa, Finlandiya və Avropa Komissiyası liderlərinin birgə bəyanatında uğurlu bir yanaşmanın "aktiv diplomatiyanı, Ukraynaya dəstəyi və qeyri-qanuni müharibəni bitirmək üçün Rusiyaya təzyiqi" birləşdirməli olduğu vurğulanır. Onlar həmçinin ABŞ planına qarşı bir əks-təklif irəli sürərək, atəşkəsin hər hansı bir ərazi mübadiləsindən əvvəl baş verməli olduğunu və bunun qarşılıqlı və təhlükəsizlik zəmanətlərini əhatə etməli olduğunu bildiriblər.

Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski ardıcıl olaraq müharibənin sona çatmasının beynəlxalq hüquqa uyğun, ədalətli olmasını tələb edir ki, bu da bütün müvəqqəti işğal olunmuş ərazilərin Ukraynaya aid olduğunu aydın şəkildə bildirir. Kiyev meri Vitali Kliçko, həyat itkiləri və geniş yayılmış dağıntılar da daxil olmaqla, müharibənin böyük xərclərini vurğulayaraq, Ukrayna xalqının yorulmaqda olduğunu etiraf edib.

Gərginliyin artmasının daha bir əlaməti olaraq, Rusiya "kollektiv Qərb"in Rusiya sərhədləri yaxınlığındakı "destabilləşdirici" raket fəaliyyətlərinə istinad edərək, avqustun 4-də orta və qısa mənzilli raketlərin yerləşdirilməsinə dair birtərəfli moratoriumdan imtina etdiyini rəsmi olaraq elan edib.

Azərbaycanın Dəyişən Mövqeyi

Azərbaycan son vaxtlar Ukraynaya dəstəyini artırıb. Prezident İlham Əliyev 11 avqust 2025-ci il tarixində Ukrayna Energetika Nazirliyinə Prezident Ehtiyat Fondundan 2 milyon dollar həcmində humanitar yardım ayrılması barədə sərəncam imzalayıb. Bu yardım Ukrayna enerji sektoru üçün Azərbaycanda istehsal olunan elektrik avadanlıqlarının alınması və çatdırılması üçün nəzərdə tutulub.

Bu qərar avqustun 10-da Prezident Əliyevlə Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski arasında telefon danışığından sonra verilib. Bu zəng zamanı hər iki lider Rusiyanın Odesadakı Azərbaycanın SOCAR neft anbarına və Azərbaycan qazını nəql edən Ukraynadakı qaz kompressor stansiyasına qarşı "qəsdən hava hücumlarını pisləyib". Onlar bu hücumların ölkələri arasında enerji əməkdaşlığına mane olmayacağını təsdiqləyiblər. Avqustun 8-də baş verən Rusiya hücumlarında "Şahid" pilotsuz təyyarələri istifadə olunub, nəticədə Odesadakı SOCAR neft bazasında yanğın baş verib və dizel boru kəməri zədələnib, dörd işçi xəsarət alıb. Başqa bir kompressor stansiyasına isə avqustun 6-da hücum edilib.

Qeyd edək ki, Azərbaycanın hökumətyönümlü media orqanı olan "Caliber" anonim mənbələrə istinadən bildirib ki, Rusiya "Azərbaycanın maraqlarına qarşı aqressiv siyasətini" davam etdirərsə, Bakı Ukraynaya silah embarqosunu ləğv etməyi "nəzərdən keçirir". Bəzi Azərbaycanın Telegram kanalları daha da irəli gedərək, qərarın artıq verildiyini və Bakının Ukrayna üçün 122 mm və 155 mm-lik artilleriya mərmiləri istehsal etməyə başladığını iddia ediblər. Bu potensial dəyişiklik Prezident Əliyevin 2024-cü ilin aprelindəki əvvəlki ictimai mövqeyindən fərqlənir ki, o zaman Azərbaycanın Ukraynaya yalnız humanitar yardım edəcəyini, silah verməyəcəyini açıq şəkildə bildirmişdi. Lakin 2025-ci ilin iyulunda Əliyev Ukraynanı açıq şəkildə dəstəkləyərək onlara "işğalla heç vaxt barışmamağı" tövsiyə edib.

Azərbaycan və Rusiya arasında münasibətlər 2024-cü ilin dekabrında Bakının Rusiyanı günahlandırdığı "Azərbaycan Hava Yolları" (AZAL) təyyarəsinin qəzasından sonra gərginləşib. Bu gərginliyə səbəb olan digər hadisələr arasında Yekaterinburqda Azərbaycan diasporu üzvlərinin saxlanılması və Bakıda Rusiya vətəndaşları ilə Kreml nəzarətində olan "Sputnik Azərbaycan" agentliyinin əməkdaşlarının həbsi də var. Bundan əlavə, Rumıniya Türkiyədən gələn Azərbaycan xam neftinin çirklənməsində Rusiyanın potensial iştirakını araşdırır ki, bu da Rusiyanın Azərbaycanın iqtisadi maraqlarına qarşı hərəkətləri ilə bağlı daha geniş narahatlıqlara işarə edir.

Analitiklər Azərbaycanın reaksiyasına fərqli baxışlar təqdim edirlər. "Şərq-Qərb" Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Ərəstun Oruclu, Rusiya ilə geniş enerji əməkdaşlığına və məhdud hərbi resurslara istinad edərək, Azərbaycanın imkanlarının humanitar dəstək və bəyanatlarla məhdudlaşdığına inanır. Əksinə, Avropa Kollecinin baş tədqiqatçısı Nurlan Əliyev Rusiyadan gələn təhlükəni nəzərə alaraq, Azərbaycanın Rusiyanı daha da təhrik etməmək üçün "ölçülü addımlar" atacağını, eyni zamanda Avropa İttifaqı və ABŞ ilə əlaqələrini gücləndirəcəyini təklif edir. Bu inkişaflara baxmayaraq, Azərbaycan Rusiyaya qarşı tətbiq olunan Qərb sanksiyalarına qoşulmayıb.