Ermənistan və Azərbaycan: Konstitusiya mübahisələri və marşruta nəzarət mübahisələri fonunda Sülhə Aparan Yola fərqli Baxışlar

Vaşinqtonda 8 avqust 2025-ci il tarixində imzalanmış birgə bəyannamədən sonra Ermənistan və Azərbaycan arasında davam edən sülh prosesi, xüsusilə konstitusiya dəyişiklikləri və əsas nəqliyyat marşrutuna nəzarət məsələləri ilə bağlı hər iki ölkənin liderlərinin fərqli yanaşmaları ilə müşayiət olunur.

Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan 28 avqust 2025-ci il tarixində bildirib ki, sülhün bərqərar olmasına baxmayaraq, bu, tərəflər arasında sual və ya fikir ayrılıqlarının olmaması demək deyil. O, bu fikir ayrılıqlarını hətta dost ölkələrlə münasibətlərdə tapılanlarla müqayisə edərək, dövlətlərarası münasibətlərin dinamik bir proses olduğunu vurğulayıb. Paşinyan həmçinin qeyd edib ki, sülh daim qayğı tələb edir və getdikcə daha çox institusional xarakter daşımalıdır. ABŞ prezidenti Donald Trampın iştirakı ilə Vaşinqtonda imzalanmış birgə bəyannamə, sülh sazişi və münasibətlərin bərpası üçün əvvəlcədən razılaşdırılmış mətnin paraflanmasını əhatə edib və hər iki tərəf onun yekun ratifikasiyası üçün səylər göstərəcəyini öhdəsinə götürüb.

Bunun əksinə olaraq, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 27 avqust 2025-ci il tarixində çıxışında Ermənistanla əldə edilmiş razılaşmanı tarixi bir dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirərək, Cənubi Qafqazda münaqişə dövrünün başa çatdığını bildirib. O, 1990-cı illərdə Azərbaycan ərazisinin təxminən 20%-nin işğalını və sonrakı 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsini xatırladaraq, bu müharibənin ədaləti və beynəlxalq hüququ bərpa etdiyini qeyd edib. Əliyev, müharibədən sonra sülh prosesini Azərbaycanın başlatdığını, sülh sazişinin layihəsini və danışıqlar formatını təklif etdiyini vurğulayıb.

Əliyevin sülh sazişinin rəsmi imzalanması üçün əsas şərti Ermənistan konstitusiyasında hələ də Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü şübhə altına alan müddəaların çıxarılmasıdır. O, Ermənistanın bu müddəanı dəyişdirəcəyinə və bu iddialar konstitusiyadan çıxarıldıqdan sonra rəsmi sülh sazişinin imzalanacağına əminliyini ifadə edib. Əliyev, regional güc balansının "tamamilə bizim lehimizə" olduğunu nəzərə alaraq, gələcəkdə hər hansı bir Ermənistan hökumətinin Vaşinqton sənədini şübhə altına alacağı təqdirdə, Ermənistanın "ciddi çətinliklərlə" üzləşəcəyi barədə xəbərdarlıq edib.

Ancaq Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan 28 avqust 2025-ci il tarixində bildirib ki, Ermənistan Azərbaycanla razılaşmalar çərçivəsində öz Konstitusiyasını dəyişdirmək üçün heç bir öhdəlik götürməyib. Mirzoyan, Azərbaycan tərəfinin əvvəlki bəyanatlarına baxmayaraq, Konstitusiya mövzusunun Vaşinqtonda müzakirə edilmədiyini aydınlaşdırıb. O, əlavə edib ki, Ermənistan da Azərbaycanın Konstitusiyasında problemlər görür, lakin inanır ki, sülh sazişi bu məsələləri heç bir ölkədə konstitusiya dəyişiklikləri tələb etmədən həll edə bilər. Mirzoyan, Ermənistanın Konstitusiyasının dəyişdirilməsi ilə bağlı müzakirələrin 2018-ci ildən bəri davam etdiyini, son əlavənin yalnız bir Bəyannaməyə istinad olduğunu qeyd edib. Azərbaycanın tələbi Ermənistan Konstitusiyasında 1990-cı il Müstəqillik Bəyannaməsinə istinad edən preambulanın çıxarılması ilə bağlıdır. Bu bəyannamə isə öz növbəsində Sovet Ermənistanı və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti arasında 1989-cu il birləşmə aktına istinad edir. Bunun həyata keçirilməsi, iyun 2026-cı ildə keçiriləcək növbəti parlament seçkiləri ilə eyni vaxta təsadüf edə biləcək referendum vasitəsilə yeni konstitusiyanın qəbulunu tələb edir. Ermənistandakı müxalifət qrupları yeni konstitusiyanı rədd etmək üçün səfərbər olacaqlarını vəd ediblər.

Digər bir mübahisə mövzusu isə Vaşinqton bəyannaməsində adı çəkilən, Azərbaycanın əsas ərazisini Naxçıvanla Ermənistan vasitəsilə birləşdirməyi nəzərdə tutan "Trampın Beynəlxalq Sülh və Rifah Marşrutu" (TRIPP) layihəsi üzərində nəzarətdir. Mirzoyan qətiyyətlə bildirib ki, ABŞ bu "Tramp Marşrutuna" nəzarət etməyəcək və onun üzərində nəzarət Ermənistan Respublikasının funksiyalarına aiddir. O, ərazinin 99 il müddətinə ABŞ-a icarəyə verilməsi iddialarını "hələlik reallıqla heç bir əlaqəsi olmayan" iddia kimi rədd edib.

Bunun əksinə olaraq, Əliyev, Azərbaycanın "Zəngəzur dəhlizi" adlandırdığı əraziyə təhlükəsizlik təminatlarının yalnız Ermənistan tərəfindən deyil, üçüncü ölkə tərəfindən verilməli olduğunu bildirib. O, Azərbaycan vətəndaşlarının 40 kilometrlik marşrutla təhlükəsiz səyahət etmələri üçün "güclü beynəlxalq təhlükəsizlik təminatlarına" ehtiyac olduğunu vurğulayaraq, tək Ermənistanın təminatlarının yetərli olmadığını iddia edib. Əliyev, Tramp administrasiyasının bu "qanuni narahatlığı" qəbul etdiyini və bunun TRIPP təşəbbüsünə səbəb olduğunu bildirib. ABŞ prezidenti Donald Trampın isə birgə mətbuat konfransında Ermənistanın marşrutu 99 il müddətinə ABŞ-a icarəyə verməyə razılaşdığını söylədiyi bildirilir.

Vaşinqton razılaşmasının daha geniş nəticələri arasında Azərbaycanın 30 ildən çox davam edən müharibəni bitirdiyinə və Cənubi Qafqaz, Mərkəzi Asiya və Yaxın Şərq üçün yeni imkanlar açdığına dair baxışları yer alır. Əliyev həmçinin qeyd edib ki, sənədin paraflanması ABŞ, AB, Türkiyə və ərəb ölkələri tərəfindən dəstəklənib, yəni razılaşmanın pozulması "bütün dünyaya qarşı getmək" deməkdir. Bu arada, Rusiya Azərbaycan və Ermənistanın ATƏT-ə qrupun ləğvi üçün müraciət imzaladığını qəbul edərək, ATƏT-in Minsk Qrupunun 2025-ci ilin dekabrına qədər ləğv edilməsinə mane olmayacağını bildirib.