ABŞ təklifi mübahisələrə səbəb olur: Naxçıvan marşrutu Ermənistanın blokadasını dərinləşdirəcək, yoxsa sona çatdıracaq?

İlham Əliyev

Birləşmiş Ştatların regional nəqliyyat marşrutlarının, xüsusən də Azərbaycanın materik hissəsini Naxçıvan eksklavı ilə Ermənistanın Sünik bölgəsindən keçən yol vasitəsilə birləşdirən yolun açılması ilə bağlı son təklifi həm Ermənistanda, həm də Azərbaycanda qızğın müzakirələrə səbəb olub və fərqli baxışları ortaya qoyub. Azərbaycan maneəsiz keçid tələb etsə də, Ermənistan qismən blokadanın mövcud blokadasını yüngülləşdirmək əvəzinə dərinləşdirə biləcəyi ilə bağlı narahatlıqlarla üzləşir.

1980-ci illərdə gərginləşən və Azərbaycanla Ermənistan arasında toqquşmalara səbəb olan uzunmüddətli Qarabağ münaqişəsi 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin və ətraf 7 rayonunun işğalına gətirib çıxardı. 2020-ci ildə 44 günlük müharibə və 2023-cü ildə bir günlük hərbi əməliyyatlar nəticəsində Bakı bütün ərazilərində suverenliyini bərpa etdi. Müxtəlif formatlarda davam edən danışıqlara baxmayaraq, hələ də hərtərəfli sülh sazişi imzalanmayıb, baxmayaraq ki, tərəflər 2025-ci ilin martında sazişin bütün maddələrinin razılaşdırıldığını elan ediblər.

Əsas mübahisə mövzusu Naxçıvanla təklif olunan quru əlaqəsidir. Azərbaycan bu marşrutu "Zəngəzur dəhlizi" adlandırır, Ermənistan isə bunu "ərazi iddiası" kimi qiymətləndirir. Kommunikasiya xətlərinin açılması məsələsi əvvəlcə sülh sazişinin layihəsinə daxil edilsə də, 2024-cü ilin avqustunda qarşılıqlı razılıq əsasında layihədən çıxarıldı.

Prezident İlham Əliyev iyulun 19-da III Şuşa Qlobal Media Forumunda ABŞ-nin təklifi və Ermənistanın buna reaksiyası ilə bağlı danışıb. O, məsələnin Ermənistan rəhbərliyinə ünvanlanmalı olduğunu qəti şəkildə bildirərək vurğulayıb: "Bizim ərazidə heç bir operator, heç bir ticarətçi, heç bir icarədar ola bilməz. Ermənistan nə etmək istəyir? Onlar çox şey edə bilərlər, mənim bundan xəbərim yoxdur". Əliyev Azərbaycanın əsas narahatlığını vurğulayıb: "Onlar üçün ən başlıca məsələ odur ki,... Azərbaycandan Azərbaycana maneəsiz və təhlükəsiz keçid olmalıdır".

Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan ABŞ və digər dost ölkələrdən Sünik (Zəngəzur) yolu ilə bağlı təkliflər aldığını təsdiqləyib. O, bu müzakirələrin mühüm aspektini vurğulayıb: "Bütün müzakirə olunan məsələlər Ermənistan Respublikasının ərazi bütövlüyü, suverenliyi və yurisdiksiyası əsasında aparılır". Paşinyan həmçinin Ermənistanın "Sülh Kəsişməsi" layihəsi adlı öz təşəbbüsünü müdafiə edib, bunu "böyük investisiya potensialına" malik hesab edir və blokadanın aradan qaldırılması prosesi üçün əsas çərçivə kimi görür.

Lakin Ermənistan parlament müxalifəti ciddi ehtiyatlar ifadə edir. Onlar iddia edirlər ki, ABŞ-nin hazırkı planı Ermənistanın blokadasına son qoymağı deyil, yalnız Azərbaycanın materik hissəsini Naxçıvanla birləşdirən nəqliyyat dəhlizi yaratmağı hədəfləyir ki, bunu da Azərbaycan və Türkiyəyə güzəşt kimi qiymətləndirirlər. Siyasi analitik Areq Koçinyan İctimai Televiziyaya müsahibəsində bu fikri təkrarlayaraq bildirib: "Əgər biz zəmanət almasaq və bu yolun tikintisi və istifadəyə verilməsinin Ermənistanın blokadasının dərhal və qeyd-şərtsiz aradan qaldırılmasına gətirib çıxaracağına əmin olmasaq, onda bütün müzakirə mənasızdır".

Ermənistan hökuməti hər hansı bir blokadanın dörd prinsipə uyğun olmasını tələb edir: suverenlik, yurisdiksiya, ərazi bütövlüyü və qarşılıqlılıq. Baş nazir Paşinyan bu prinsiplərə dəfələrlə toxunsa da, qarşılıqlılıq məsələsi unikal bir problem yaradır, o qeyd edib: "Azərbaycan ərazisində dəmir yolu var, lakin bizdə yoxdur". O, hər hansı bir proqramın investisiya komponentinin Ermənistan üçün xüsusilə vacib olduğunu vurğulayıb.

"Hayastan" fraksiyasından olan deputat Anna Qriqoryan müxalifətin Vaşinqtonun təklifinin Ermənistanın blokadasına son qoymaq və ya iqtisadi imkanlarını genişləndirmək demək olmadığına dair inamını ifadə edib. O, regional blokadanın aradan qaldırılması ilə bağlı müzakirələrin necə yalnız Meğri yolu və onun nəzarəti ilə məhdudlaşdığını soruşaraq, "Bu, sadəcə Azərbaycan və Türkiyənin tələblərini ödəməkdir" deyib. Paşinyan əvvəlcə bütün yolların eyni vaxtda açılıb-açılmayacağı ilə bağlı sualı cavabsız qoysa da, 2025-ci ilin martında yazdığı məqalədə aydınlıq gətirib ki, "Azərbaycanın Ermənistan ərazisindən keçərək Naxçıvanla birləşməsi regional nəqliyyat marşrutlarının açılması ilə bağlı daha geniş məsələnin alt mövzusudur. Ermənistan bu məsələyə heç vaxt mane olmayıb".

Siyasi analitik Areq Koçinyan ABŞ təklifi ilə bağlı əlavə məlumat verib. O izah edib ki, bu təklif "özəl şirkətin ayrılmış torpaq sahələrində xüsusi infrastruktur — o cümlədən avtomobil yolları, dəmir yolları və qaz kəmərləri — tikmək hüququnu əldə etməsini nəzərdə tutur". Ən əsası, bu, "torpaq mülkiyyətinin ötürülməsi və ya onun hüquqi — beynəlxalq statusunun dəyişdirilməsi olmadan" baş verəcək. Mahiyyət etibarı ilə, bu, podratçı tərəfindən götürülən müqavilə öhdəliyi olacaq.

Koçinyan təklifin istismar, texniki xidmət və idarəetmə, habelə marşrut boyunca təhlükəsizliyin təmin edilməsi mərhələlərini ətraflı təsvir edib. O, Ermənistanın polis və təhlükəsizlik xidmətlərinin "hüquqi qaydanı tətbiq etmək" üçün tam səlahiyyətə malik olacağına və marşrutun Ermənistanın gömrük və pasport nəzarəti altında qalacağına inanır. O, bu təklifi təkcə Amerika kapital qoyuluşunun nümunəsi deyil, həm də əhəmiyyətli bir Ermənistan-Amerika təşəbbüsü kimi qiymətləndirir.

Koçinyan Amerika təklifini Ermənistan üçün Rusiya alternativindən xeyli əlverişli hesab edir. O, İkinci Qarabağ müharibəsinə son qoyan 2020-ci ilin noyabr üçtərəfli bəyanatının Moskvanın təfsirini xatırladaraq qeyd edib ki, "Rusiya təklifi Ermənistanın sərhədlərinin pozulması baxımından daha sərt və təhlükəli idi. Rusiyanın razılaşmanı şərhinə görə, marşrut boyunca hər 100 metrdən bir FSB əməkdaşları yerləşdirilməklə silahlı Rusiya təhlükəsizlik qüvvələri yerləşdirilməli idi". O, həmçinin vurğulayıb ki, Laçın dəhlizi ilkin olaraq Ermənistanın cənubundakı Meğri marşrutunu əks etdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdu.

Lakin Dağlıq Qarabağdan ermənilərin köçündən sonra geosiyasi mənzərə dəyişib. Türkiyə və Azərbaycan indi addım-addım yanaşmanı müdafiə edirlər: əgər Ermənistan onlarla sərhədlərini yenidən açmaq istəyirsə, ilk addım Naxçıvanı Azərbaycanın qalan hissəsi ilə birləşdirən yolun açılması olmalıdır.

Areq Koçinyan qəti şəkildə israr edir ki, Yerevan daha geniş "Sülh Kəsişməsi" layihəsinə və regional infrastrukturun tam açılmasına üstünlük verməlidir. O, sərt xəbərdarlıqla çıxışını yekunlaşdırır: "Əgər bu yol digər bütün marşrutların avtomatik açılmasına gətirib çıxarmazsa, onda bütün söhbət Ermənistan üçün əhəmiyyətsizdir. Belə şəraitdə blokada yalnız dərinləşəcək".

Regional blokadanın aradan qaldırılması ilə bağlı mürəkkəb danışıqlar davam edir və ABŞ-nin təklifi Cənubi Qafqazın mürəkkəb geosiyasi dinamikasına daha bir qat əlavə edir. Ermənistan üçün əsas sual, təklif olunan hər hansı bir marşrutun həqiqətən hərtərəfli regional inteqrasiyaya töhfə verəcəyi, yoxsa təsadüfən onun təcrid olunmuş vəziyyətini möhkəmləndirəcəyidir.