Azərbaycan İqtisadiyyatı haqqında Görmə Qabiliyyəti Altında Gizlənən 3 Təəccüblü Həqiqət

Hər hansı bir ölkənin əsl iqtisadi sağlamlığını yalnız rəsmi bəyanatlara və başlıq rəqəmlərinə əsaslanaraq anlamaq daimi bir çətinlikdir. Hökumətlər təbii olaraq tərəqqi, sabitlik və uğur haqqında bir hekayə təqdim edirlər. Azərbaycan cəlbedici bir keys-studadır – rəhbərliyi işsizliyin tarixi azalmasından tutmuş Avropa üçün etibarlı enerji tərəfdaşı kimi artan roluna qədər müsbət tendensiyaları davamlı olaraq vurğulayan bir ölkədir. Bu rəsmi nəqliyyat modernləşən, şaxələnən və sabit bir yuxarı trayektoriyada olan bir iqtisadiyyat mənzərəsini çəkir.

Bununla belə, ictimaiyyətə açıq olan məlumatların daha yaxından araşdırılması daha mürəkkəb və çox vaxt ziddiyyətli bir hekayəni ortaya qoyur. Həvəsləndirici statistikanın səthi altında, üstünlük təşkil edən nəqliyyata meydan oxuyan bir sıra paradokslar gizlənir. Bunlar qeyri-müəyyən detallar deyil, hökumətin öz hesabatlarını çarpaz yoxlamaqla və beynəlxalq meyarları təhlil etməklə tapılan, göz qabağında gizlənən əhəmiyyətli ziddiyyətlərdir.

Bu məqalə üç belə paradoksu araşdırır: yüz minlərlə insanın reallığını gizlədən geniş yayılmış işsizlik rəqəmindən, yeni texnologiyaları boğan innovasiya strategiyasına qədər və nəhayət, Azərbaycanın ən vacib Qərb tərəfdaşlıqlarını riskə atan geosiyasi tarazlıq oyununa qədər.

1. Əslində 20%-ə yaxın olan 5% İşsizlik Səviyyəsi

Azərbaycan hökuməti böyük bir iqtisadi uğurla fəxr edir: milli işsizlik səviyyəsinin cəmi 5%-ə endirilməsi. Bu rəqəm tez-tez inkişaf edən əmək bazarının və vətəndaşlar üçün geniş iqtisadi imkanların sübutu kimi göstərilir. Lakin, bu təsirli rəqəmin əsası, çox sayda fəaliyyətsiz şəxsləri tam məşğul kimi təsnif edən statistik metodologiyadır.

Hökumətin öz məlumatlarına daha yaxından baxış kəskin bir ziddiyyəti üzə çıxarır. Dövlət Statistika Komitəsinin (DSK) məlumatına görə, 1,661,000 nəfər “sahibkarlıq subyektləri” kimi məşğul sayılır. Lakin, başqa bir dövlət qurumu olan Dövlət Vergi Xidmətinin məlumatları göstərir ki, qeydiyyatdan keçmiş 1.6 milyon biznes subyektindən yalnız 831,000 nəfəri müntəzəm maliyyə hesabatları təqdim edən “aktiv” vergi ödəyiciləri kimi təsnif edilir. Nəticə aydındır: hökumət 800,000-dən çox "passiv", yəni fəaliyyət göstərməyən, müəssisə sahibini tam məşğul kimi sayır.

Əgər hərəkətsiz bizneslərə sahib olan bu 800,000 şəxs düzgün təsnif edilsəydi, Azərbaycanda real işsizlik səviyyəsi ən azı 20% olardı — bu da rəsmi səviyyədən dörd dəfə çoxdur. Bu statistik uyğunsuzluq sadəcə rəqəmlər oyunu deyil; o, faktiki olaraq işsizliyin əsl miqyasını gizlədir. Yüz minlərlə işsiz fərdi rəsmi olaraq sahibkar kimi təsnif etməklə, hökumət iqtisadi rifah təqdimatı ilə əhalinin böyük bir hissəsinin yaşadığı reallıq arasında böyük bir uçurum yaradır.

2. İnnovasiyaya Pul Sərf Edən, Lakin İnnovasiya Etməyənlərin Ölkəsi

Ən son mövcud məlumatları təhlil edən WIPO hesabatına görə, Azərbaycanın 2025-ci il Qlobal İnnovasiya İndeksində (Gİİ) göstərdiyi nəticə heyrətamiz bir paradoksu təqdim edir. Ölkə innovativ iqtisadiyyat quruculuğuna yönəlmiş əhəmiyyətli dövlət sərmayəsinə baxmayaraq, ümumilikdə 139 ölkə arasında aşağı 94-cü yerdə qərarlaşır və Cənubi Qafqaz ölkələri arasında sonuncu yerdədir. Bu uğursuzluğun mənbəyi sərmayə və nəticələr arasındakı dərin boşluqdur.

Gİİ göstərir ki, Azərbaycan "İnnovasiya Girişləri" üzrə qlobal miqyasda təsirli bir şəkildə 41-ci yerdədir. Bu o deməkdir ki, ölkə güclü institusional əsaslara malikdir və innovasiya üçün lazım olan infrastruktura əhəmiyyətli strateji sərmayələr qoyur. Lakin, nəticələrə gəldikdə bu potensial boşa çıxır. Ölkə "İnnovasiya Çıxışları" üzrə olduqca aşağı 110-cu yerdədir, bu da onun maliyyə və institusional kapitalını real nəticələrə çevirmək qabiliyyətinin ciddi şəkildə zəif olduğunu göstərir. Ölkənin ən zəif nəticələri “Biznesin mürəkkəbliyi” və “Bilik və Texnologiya Çıxışları” sub-indekslərindədir, burada 110-cu və 111-ci yerləri tutur.

Heç bir şey bu nəticəsizliyi birbaşa regional müqayisədən daha aydın göstərmir. Keçən il Azərbaycanın İKT xidmətləri ixracı cəmi $111,2 milyon təşkil edib. Eyni dövrdə qonşu Ermənistanın ixracı $1,18 milyard olub. Bu siyasət uğursuzluğu ölkənin öz gömrük tariflərində də öz əksini tapır. Modernləşmənin qarşısını aktiv şəkildə alan bir addımda, hökumət köhnəlmiş HDD disklərinə 5% aşağı tarif tətbiq edir, lakin müasir, daha sürətli SSD disklərinə daha yüksək, 15% tarif tətbiq edir.

İqtisadçı Osman Gündüz bu siyasətin özünü məhv edən təbiətini vurğulayır: "Başqa sözlə, dövlət siyasəti köhnə texnologiyanı ucuzlaşdırır, yenisini isə bahalaşdırır. Bu isə öz növbəsində, innovasiya mühitinin inkişafını ləngidir."

Bu cür siyasətlər Azərbaycanın texnologiya yönümlü bir ölkə olmaq barədə bəyan edilmiş ambisiyası ilə onun yerində tətbiqi arasındakı fundamental boşluğu ortaya qoyur. Yeni texnologiyaların qəbulunu cəzalandırmaqla, hökumət neft və qazdan asılılığını azaltmaq üçün öz səylərinə aktiv şəkildə mane olur.

3. Putinin Nefti üçün "Qara Qapı" Rolunu Oynayan Aİ Enerji Tərəfdaşı

Rusiyanın Ukraynaya təcavüzündən sonra Azərbaycan özünü Avropa İttifaqı üçün əsas enerji tərəfdaşı kimi strateji şəkildə yerləşdirib, bloka enerji tədarükünü şaxələndirməyə və Moskvadan asılılığını azaltmağa kömək edib. Lakin, bu rəsmi tərəfdaşlıq Azərbaycanın qlobal neft bazarındakı hərəkətləri ilə birbaşa ziddiyyət təşkil edir.

Azərbaycanın dövlət neft şirkəti SOCAR-a məxsus Türkiyədəki STAR neft emalı zavodu, böyük ölçüdə Rusiya xam neftindən asılı vəziyyətə düşüb. 2024-cü ilin birinci rübündə zavodun xam neft tədarükünün 90%-dən çoxu Rusiyadan təmin edilib, ümumi dəyəri $1,2 milyard təşkil edib. Bu ticarət, Rusiyanın müharibə iqtisadiyyatını zəiflətmək üçün nəzərdə tutulmuş Aİ-nin sanksiya rejimini birbaşa pozur və bu fəaliyyət o qədər nəzərə çarpıb ki, bir neçə Azərbaycan dövlət tankeri bu kölgə ticarətindəki rollarına görə sanksiyalara məruz qalıb.

Böyük Britaniya, son bir ildə Rusiya limanı Primorskdan Türkiyənin Nemrut limanına 11 dəfə neft daşımış "Zəngəzur" adlı Aframax tankerini sanksiyalaşdırıb. Bu arada, Avropa İttifaqı eyni əməliyyatda iştirak etdiklərinə görə digər iki dövlət tankerini, "Şuşa" və "Qarabağ"ı sanksiyalaşdırıb.

Nəzarət təşkilatı Global Witness-in eksperti Con Noronha-Qant vəziyyətin ciddiliyini vurğulayır: "Azərbaycan Avropa üçün Rusiyanı əvəz etməli idi, lakin əvəzinə Putinin nefti üçün açıq bir 'qara qapı' oldu. Bu ticarət Aİ-nin Rusiya neftinə qarşı sanksiyalarını pozur və Azərbaycan hakimiyyətinə milyardlarla dollar qazandırır."

Rusiya neftinin qlobal bazarlara axınına kömək etməklə, Azərbaycan yüksək riskli geosiyasi qumar oynayır. Bu hərəkətlər onun etibarlılığına əhəmiyyətli dərəcədə zərər verir və onu Rusiyaya etibarlı alternativ kimi görməyə başlayan Qərb tərəfdaşları ilə əlaqələrini ciddi şəkildə gərginləşdirə bilər, potensial olaraq uzunmüddətli strateji məqsədlərini təhlükə altına qoyur.

Nəticə: Yol Ayrıcında Olan Bir Millət

Azərbaycanın iqtisadi hekayəsi dərin və aşkar ziddiyyətlərlə doludur. Məlumatlara daha yaxından baxış rəsmi işsizlik səviyyəsi ilə işsiz qalan insanların faktiki sayı arasında bir uçurum, böyük innovasiya sərmayələri ilə cüzi nəticələr arasında əhəmiyyətli bir boşluq və Avropa müttəfiqi kimi geosiyasi mövqeyi ilə Rusiya ilə gəlirli enerji əlaqələri arasında kəskin bir ziddiyyəti ortaya qoyur.

Bunlar kiçik uyğunsuzluqlar deyil, ölkənin indiki iqtisadi və siyasi reallığını müəyyən edən fundamental paradokslardır. Onlar təkrarlanan bir mövzunu vurğulayır: rəsmi ambisiya ilə praktiki icra arasındakı əlaqəsizlik. Azərbaycan bu dərin ziddiyyətləri həll edərkən, uçurum aradan qaldırılması mümkün olmayacaq qədər genişlənmədən rəsmi ambisiyalarını iqtisadi və siyasi reallıqları ilə uyğunlaşdıra biləcəkmi?