Qarışıq Talelər: Azərbaycan İqtisadiyyatı, Sosial Çağırışlar və Dəyişən Geosiyasi Mövqe

Azərbaycan hazırda dəyişən iqtisadi göstəricilər, davamlı sosial problemlər və regional və beynəlxalq münasibətlərdəki əhəmiyyətli inkişaflarla səciyyələnən mürəkkəb bir dövrdən keçir. Müxtəlif dövlət komitə və nazirliklərinin son hesabatları iqtisadiyyatın çətinliklərlə üzləşdiyini, cəmiyyətin demoqrafik və sosial dəyişikliklərə məruz qaldığını və ölkənin regional diplomatiya və təhlükəsizlik tədbirlərində fəal iştirak etdiyini göstərir.

İqtisadi Göstəricilər və Narahatlıqlar

Azərbaycan iqtisadiyyatı yavaşlama əlamətləri göstərir. 2025-ci ilin birinci yarısında Azərbaycan neftinin orta ixrac qiyməti barel üçün 73,8 dollar təşkil edib ki, bu da ilin birinci rübündəki 77 dollardan çox olan qiymətdən aşağıdır. Bu göstərici büdcədə proqnozlaşdırılan 70 dollarlıq qiymətdən 5,4% yuxarı olsa da, müstəqil iqtisadçılar neft və qazın Azərbaycan ixracatının 90%-ni təşkil etdiyini nəzərə alaraq, davamlı enişlərin dövlət büdcəsi üçün problemlər yarada biləcəyi barədə xəbərdarlıq edirlər.

Maliyyə Nazirliyi 2025-ci il üçün makroiqtisadi proqnozlarını yenidən nəzərdən keçirərək, real ÜDM artımının ilkin 3,7% proqnozundan 3%-ə endirib. Bu, Dövlət Statistika Komitəsinin (DSK) bu ilin ilk yeddi ayında ÜDM artımının cəmi 0,9% olduğunu bildirməsindən sonra baş verib. Qeyri-neft ÜDM-nin artım proqnozu da 4,9%-dən 4,6%-ə endirilib ki, bu da kənd təsərrüfatı və nəqliyyat sektorlarında gözlənilən artımın daha aşağı olması ilə əlaqələndirilir. Natiq Cəfərli kimi müstəqil iqtisadçılar 3%-lik ÜDM hədəfinə şübhə ilə yanaşaraq, 0,9%-lik artımın "əslində artım olmadığını" bildirirlər, çünki iqtisadi nəzəriyyə 2%-dən aşağı hər hansı bir artımı anormal hesab edir. DSK-nin ilk yeddi ay üçün 5% inflyasiya bildirməsi ilə 2025-ci il üçün inflyasiya gözləntiləri ilkin 4,6%-dən 5,4%-ə yüksəlib.

Yoxsulluq və Yaşayış Xərcləri

İqtisadi çətinliklər birbaşa əhalinin rifahına təsir edir. 2024-cü ildə Azərbaycan əhalisinin təxminən 13,2%-nin gəliri rəsmi minimum yaşayış həddi olan 270 manatdan az olub. Bu nisbət şəhər yerlərinə (10%) nisbətən kənd yerlərində (17%) daha yüksək idi. Məlumatlar hər nəfərə düşən orta aylıq gəlirin 359,2 manat, istehlak xərclərinin isə bir qədər yüksək, yəni 363,5 manat olduğunu göstərir. Əhalinin 52,2%-nin aylıq gəlirləri gündəlik istehlak xərclərini ödəmək üçün yetərsiz olub, xərclərin ən böyük hissəsini (43,5%) ərzaq xərcləri təşkil edib.

Mənzil bazarında qiymətlər əhəmiyyətli dərəcədə artaraq, 2025-ci ilin yanvar-iyun aylarında əvvəlki illə müqayisədə ümumilikdə 14%-ə qədər yüksəlib. Buna baxmayaraq, eyni dövrdə qeydə alınmış əmlak hüquqlarının sayı faktiki olaraq azalıb.

Demoqrafik və Sosial Dəyişikliklər

Azərbaycanda doğum nisbətində sürətli eniş müşahidə olunur: 2025-ci ilin birinci yarısında 45 616 canlı doğum qeydə alınıb ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 6,3% azalma deməkdir. Hər 1000 nəfərə düşən doğum nisbəti 9,6-dan 9,0-a enib. Son on ildə doğuşların sayı 60% azalaraq dramatik bir düşüş göstərib. Ümumi əhalinin sayı yüngül artımla 1 iyul 2025-ci il tarixinə 10 241 722 nəfərə çatsa da, doğuş sayındakı azalma nəzərə çarpandır. Oğlan uşaqlarının qeyri-mütənasib sayı selektiv abortlarla əlaqələndirilir ki, bu da “ciddi şəkildə artıb”. Müstəqil iqtisadçılar artan inflyasiyanın real əmək haqlarını aşındırması və 2006-cı ildə aylıq uşaq müavinətlərinin ləğvi kimi sosial amillərin doğum nisbətinə təsir etdiyini bildirirlər.

Narkotik istifadəsi ilə bağlı narahatlıqlar da artmaqdadır. İlk dəfə narkotik asılılığı ilə qeydiyyata alınan şəxslərin sayı artıb: keçən il 4967 nəfər qeydə alınıb ki, bu da 2020-ci ildəki 2723 nəfərdən çoxdur. Ümumilikdə, son bir ildə 40 490 nəfər narkotik asılılığı ilə tibb müəssisələrində qeydiyyata alınıb ki, bu da 2023-cü illə müqayisədə 3831 nəfər artım deməkdir. Lakin mütəxəssislər narkotik istifadəçilərinin faktiki sayının rəsmi rəqəmlərdən daha çox olduğuna inanırlar.

Məşğulluq və Ədalət Mühakiməsi

Azərbaycanda məşğulluq mənzərəsi dəyişir. Son bir ildə dövlət işçilərinin sayı 23 300 nəfər azalıb, qeyri-dövlət sektorunda isə işçilərin sayı 33 300 nəfər artıb. 1 iyul 2025-ci il tarixinə dövlət sektorunda 864 200, qeyri-dövlət sektorunda isə 906 600 nəfər çalışırdı. Müstəqil iqtisadçılar rəsmi işsizlik rəqəmlərinə tənqidi yanaşaraq, rəsmi olaraq işsiz kimi qeydiyyatdan keçməyin iş tapmaqdan daha çətin olduğunu bildirirlər.

Ölkənin ədalət mühakiməsi sistemi diqqəti cəlb etməkdə davam edir. Yüksək profilli "AbzasMedia işi"ndə həbs olunan jurnalist Məhəmməd Kekalova vəkili ilə telefon əlaqəsi saxlamağa icazə verilmədiyi bildirilir. O, daha altı jurnalist və bir tədqiqatçı ilə birlikdə qaçaqmalçılıq və maliyyə cinayətləri ittihamları ilə 7 il 6 ay müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. Bütün müttəhimlər korrupsiya ilə bağlı apardıqları araşdırmalara görə həbslərinin siyasi motivli olduğunu iddia edərək, özlərini günahsız sayırlar. 2023-cü ilin noyabrından bəri 30-dan çox jurnalist və ictimai fəal qaçaqmalçılıq ittihamı ilə həbs edilib və insan haqları təşkilatları hazırda Azərbaycanda 370-dən çox siyasi məhbusun saxlanıldığını təxmin edirlər.

Digər hüquqi xəbərlərə görə, fəaliyyəti dayandırılmış "Gənc Qazilər" İctimai Birliyinin sədri Hacı Vəliyevin həbs müddəti daha 20 gün uzadılıb. Aprelin 1-də həbs edilən Vəliyev xuliqanlıq və qəsdən əmlakı məhv etməkdə ittiham olunur. Onun qazilərin və onların ailələrinin üzləşdiyi problemləri ictimailəşdirməklə tanınan birliyi, onun həbsindən sonra fəaliyyətini dayandırıb.

Cinayət statistikası qarışıq tendensiyalar göstərir: 2024-cü ildə islah müəssisələrindən 19 nəfər qaçsa da (2023-cü ildəkindən 10 nəfər azdır), cəzadan yayınan şəxslərin sayı artıb. Bundan əlavə, axtarışda olan şəxslərin sayı 2015-ci ildəki 3932-dən keçən il 8911-ə yüksələrək əhəmiyyətli dərəcədə artıb.

Xarici Əlaqələr və Regional Təhlükəsizlik

Azərbaycanın geosiyasi fəaliyyəti intensivləşib. Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələri bu yaxınlarda Xəzər dənizində "Dəniz Enerji İnfrastrukturunun Mühafizəsi və Müdafiəsi"nə yönəlmiş taktiki təlimlər keçirib. Bu təlimlər, Rusiyanın Yekaterinburqda Azərbaycan vətəndaşlarını hədəf alan hüquq-mühafizə əməliyyatlarından, həmçinin Azərbaycanda Sputnik-Azərbaycan rəhbərliyi də daxil olmaqla, narkotik və kiber cinayətlərdə ittiham edilən Rusiya vətəndaşlarının sonrakı həbslərindən sonra qonşu Rusiya ilə gərgin münasibətlər dövründə baş verir. Rusiyanın Xarici İşlər Nazirliyi saxlanılan Rusiya vətəndaşlarının sürətli şəkildə azad edilməsi üçün Bakı ilə işləmək arzusunu ifadə edərək, bunu münasibətlərin sabitləşməsi istiqamətində "əhəmiyyətli bir addım" hesab edir.

Eyni zamanda, Azərbaycan və Ermənistan arasında diplomatik səylər irəliləyir. 8 avqust 2025-ci ildə Azərbaycan, ABŞ və Ermənistan Vaşinqtonda Azərbaycanın əsas ərazisi ilə Naxçıvan bölgəsi arasında Cənubi Ermənistan vasitəsilə maneəsiz rabitənin qurulmasına yönəlmiş Birgə Bəyannamə imzaladılar. Avropa İttifaqı bu razılaşmaları güclü şəkildə dəstəkləyib, AB Şurasının Prezidenti Antonio Kosta sülh sazişinə və dövlətlərarası münasibətlərin qurulmasına doğru atılan "əhəmiyyətli addımı" vurğulayıb.

Sektor üzrə İnkişaflar

Avtomobil sektorunda, 2025-ci ilin ilk yeddi ayında Azərbaycana avtomobil idxalı əvvəlki illə müqayisədə kəmiyyət üzrə 23,9%, dəyər üzrə isə 24,1% artıb. Əksinə, daxili avtomobil istehsalı 12,7% azalaraq, 2292 minik avtomobili istehsal edilib ki, bu da 2024-cü ildəkindən 232 ədəd azdır. Mütəxəssislər yerli istehsalın əsasən yığma əsasında olduğunu, hissələrin əksəriyyətinin idxal edildiyini və hökuməti "daxili bazarı qorumaq" üçün yüksək gömrük idxal rüsumlarını saxlamaqda tənqid edirlər.

Kənd təsərrüfatında, bəzi dənli və paxlalı bitkilərin yığılmış sahəsində 5,7% azalma olsa da, ümumi məhsul 1,2% artıb. Lakin xüsusilə buğda məhsulu 5,8% azalıb. Maliyyə Nazirliyi 2020-2024-cü illər arasında kənd təsərrüfatı subsidiyaları üçün ayrılmış 2,2 milyard manatdan çox vəsaitlə faktiki istehsal həcmləri arasında uyğunsuzluqlar olduğunu qeyd edib, subsidiyaların artmasına baxmayaraq məhsuldarlığın azaldığını bildirib. Fermerlər həmçinin yığım xərclərinin artdığını, bunun da qismən dizel yanacağının qiymətinin artması ilə əlaqəli olduğunu bildiriblər. 2025-ci ildən başlayaraq, səmərəli su istifadəsini təşviq etmək üçün müasir suvarma sistemlərindən istifadə edən ərazilərə əlavə subsidiyalar veriləcək.