Müqavimətin Əks-sədası: Yulius Fuçikin Dar Ağacından Azərbaycanın Zindanlarına

Julius Fučík adı iki fərqli insanla əlaqələndirilir, lakin hər ikisi həbs və zalım rejimlərə itaətsizlik mövzuları ilə əlaqələndirilir. Bəstəkar Julius Fučík (1872-1916) məşhur "Qladiatorların girişi" də daxil olmaqla 400-dən çox marş, polka və vals ifaları ilə tanınan Avstriya-Macarıstan bandmesteri olsa da, bu, jurnalist Julius Fuçikin (1903-1943) tarix boyu siyasi məhbuslarla və bu günki siyasi mübarizədən bəhs edir. Antifaşist, kommunist jurnalist Fuçik Çexoslovakiya Kommunist Partiyası ilə fəaliyyətinə görə 1942-ci ilin aprelində Praqada Gestapo tərəfindən həbs edildi. Pankrac rayonunda həbsdə olarkən, o, yaşadıqlarını diqqətlə kağız parçalarının üzərinə qeyd etdi. Nasistlərə qarşı müqaviməti, sorğu-sualları və digər məhbusların və mühafizəçilərin müşahidələrini təfərrüatlandıran bu qeydlər rəğbətli mühafizəçi Adolf Kolinski tərəfindən cəsarətlə həbsxanadan qaçırıldı. Fuçikin ilk adı Reportáž, psaná na oprátce (hərfi mənada "Darağacında Yazılan Hesabat") adlı əsəri sonradan "Report Written in the Noose" kimi nəşr olundu.

Kitab Fuçikin kommunizmə bəşəriyyətin gələcəyi kimi möhkəm inamını və nasizmi açıq şəkildə pislədiyini ifadə edən həm şahidlik, həm də özünü təhlil rolunu oynadı. Müharibədən sonra onun həyat yoldaşı Qusta Fuçikova onun 1945-ci ildə nəşrini təşkil etdi. İlk nəşrlər tənqid olunsa da və parçalar kəsildiyinə görə əməkdaşlıq haqqında şayiələr yaransa da, 1995-ci ilin tam tənqidi nəşri onun bu işə sarsılmaz sadiqliyini təsdiqləyərək bu iddiaları rədd etdi. Təxminən 90 dildə nəşr olunan, Çex ədəbiyyatının ən çox tərcümə edilmiş əsərlərindən birinə çevrildi, 1989-cu ilə qədər Çexoslovakiya məktəblərində geniş şəkildə tədris edildi və bütün dünyada inqilabi fəalları ruhlandırmaqda davam edir. Qəribədir ki, Fuçikin işini xilas etmək üçün həyatını riskə atan mühafizəçi Kolinski daha sonra kommunist rejimi altında ictimaiyyətin narazılığı ilə üzləşdi.

Fuçikin “Kəmərdə yazılmış hesabat”ının qalıcı irsi Azərbaycanda siyasi məhbusların taleyində təəccüblü, müasir paralellik tapır. Bu gün Azərbaycanda 375 nəfər siyasi məhbus kimi təsnif edilir. Bu şəxslər arasında jurnalistlər, hüquq müdafiəçiləri, müxalifət partiyalarının üzvləri, azlıq fəalları, müharibə əleyhinə fəallar və xeyli sayda dindarlar var. Onların işi, Fuçikin işi kimi, çox vaxt siyasi motivli kimi qəbul edilən həbslər və həbslər nümunəsini vurğulayır.

Jurnalistlər və bloqqerlər tez-tez “dövlətə xəyanət”, “hədə-qorxu ilə tələb etmə”, “külli miqdarda narkotik alveri”, “xuliqanlıq” və “qaçaqmalçılıq” ittihamları ilə üzləşirlər. Məsələn, www.xeberman.com və www.press-az.com saytlarının təsisçisi Polad Aslanov 2020-ci ildə “dövlətə xəyanət” maddəsi ilə 16 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib, o, korrupsiyada ifşa olunduğunu əsas gətirərək bu ittihamı rədd edib. Eynilə, “Abzas Media”nın direktoru Ülvi Həsənli də 40.000 avronun polis tərəfindən yatırıldığı iddiası ilə korrupsiyadan yazdıqdan sonra “qaçaqmalçılıq” ittihamı ilə həbs edilib. Meydan TV-də olan bir çox jurnalist, o cümlədən Sevnic Vaqifqızı (baş redaktor) və Ramin Cəbrayılzadə xarici valyutanı “qaçaqmalçılıq” ittihamı ilə həbs olunublar. Sevinc Vaqifqızının özü həbs olunacağını bildiyi üçün “Parisdə infarkt keçirtməkdənsə, Azərbaycanda ölməyi üstün tuturam” deyərək Azərbaycana qayıdıb. Daha sonra o, ABŞ Dövlət Departamentinin Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə Çempionları mükafatına layiq görülüb.

İnsan haqları fəalları və müxalifət üzvləri çox vaxt iqtisadi cinayətlər və ya narkotik saxlamaqla bağlı oxşar qondarma ittihamlarla üzləşirlər. Seçkilərin Monitorinqi və Demokratiyanın Tədrisi Mərkəzinin (SMDT) rəhbəri Anar Məmmədli təmsil etdiyi qurum seçkilərdə qanun pozuntuları barədə məlumat verdikdən sonra “qaçaqmalçılıq” ittihamı ilə həbs edilib. Bacısı polisin onun mənzilinə pul qoyduğunu iddia edib. Line of Defense şirkətinin direktoru Rüfət Səfərov ABŞ-da insan haqları üzrə mükafat almazdan bir müddət əvvəl “dələduzluq” və “xuliqanlıq” ittihamları ilə həbs edilib, vəkili isə ittihamların əsassız olduğunu bildirib.

Siyahıdakı 375 məhbusdan 241-ni təşkil edən ən böyük qrup, dindarlar böyük əksəriyyəti “külli miqdarda narkotik alverində” ittiham olunurlar. Bura tez-tez polisin narkotik maddə əkdiyi və işgəncə yolu ilə etiraflara məcbur etdiyi iddiaları daxildir. Müsəlman Birliyi Hərəkatının (MUM) sədri Taleh Bağırzadə 2015-ci ildə həbs edilib və terrorizm və qəsdən adam öldürmə də daxil olmaqla çoxsaylı ittihamlarla 20 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. Samir Babayev kimi MUM üzvləri narkotik saxladıqlarını etiraf etmədikcə döyüldüklərini və silahla və ya zorlama ilə hədələndiklərini bildirdilər.

DME-nin digər fəalı Ağaəli Yəhyayev narkotiklə bağlı cinayətləri etiraf etməyə məcbur etmək üçün dəyənəklərlə döyülmə və beysbol dəyənəyi ilə cinsi təcavüzlə hədələmə də daxil olmaqla, ağır işgəncələrə məruz qalıb.

Bir çox məhbuslar Fuçikin vəziyyətinə bənzər təcrübələri təsvir edirlər

İşgəncə və pis rəftar: Hesablara tez-tez fiziki zorakılıq, elektrik şoku, psixoloji təzyiq və etirafları almaq üçün ailə üzvlərinə qarşı hədələr daxildir. Müstəqil jurnalist Ülviyyə Əli telefonunun şifrələrini əldə etmək üçün şiddətlə döyülüb və zorlanmaqla hədələnib.

Uydurma sübut: Bir çox məhbuslar pul və ya narkotikin axtarışlar və ya həbslər zamanı polis tərəfindən yerləşdirildiyini iddia edirlər.

Qanuni hüquqların rədd edilməsi: Bir çoxlarına ilkin olaraq vəkillər və ya onların ailələri ilə görüşmək imkanı verilmədi və ya seçdikləri vəkillik olmadan mühakimə olundu.

Siyasi motivli: Hüquqşünaslar və hüquq müdafiəçiləri ardıcıl olaraq iddia edirlər ki, ittihamlar hökumətin tənqidinə, müharibə əleyhinə mövqelərə və ya müstəqil media və müxalifət fəaliyyətlərində iştiraka cavab olaraq siyasi motivlidir. Rejimin dinc dindarlara qarşı hərəkətləri “məcburi radikallaşma” kimi qiymətləndirilir.

Nəticə olaraq, zaman və coğrafiyaya görə ayrılsa da, Julius Fuçikin həbsxanadan Gestapoya qarşı müqaviməti haqqında hekayə bu gün Azərbaycanda çoxsaylı siyasi məhbusların təcrübələrində narahatedici əks-sədalar tapır. Fuçikin “Kəməndə yazılmış reportaj”ı totalitarizm qarşısında insan ruhunun dayanıqlılığının sübutu olduğu kimi, azərbaycanlı məhbusların təfərrüatlı hesabatları da əsas insan hüquq və azadlıqları uğrunda gedən mübarizənin güclü xatırlatması kimi xidmət edir, ədalətsizliyin sənədləşdirilməsinin və onlara qarşı durmağın ümumbəşəri əhəmiyyətini vurğulayır.