Gürcüstanın Hüquqi Mübarizələri: Siyasi Gərginliklər Fonunda Keçmişin Əks-sədaları

Nino Datashvili

Gürcüstanda fəal Nino Dataşvili və jurnalist Mziya Amaqlobeli ilə bağlı son yüksək səviyyəli hüquqi işlər mühüm diqqət çəkib, mətbuat azadlığı, insan hüquqları və hökumət tənqidçilərinə qarşı sovet dövrünün repressiv taktikalarının bərpasından narahatlıq doğurub. Bu işlər jurnalistika, fəallıq və siyasi fəaliyyət arasındakı sərhədlərin tez-tez bulanıq olduğu, dərindən qütbləşmiş və qeyri-sabit siyasi iqlimdə cərəyan edir.

Nino Dataşvilinin işi: Şübhə altında olan psixiatrik qiymətləndirmə

Fəal və müəllim olan Nino Dataşvili, hazırda etiraz aksiyası zamanı parlamentin təhlükəsizlik əməkdaşına hücum etmə ittihamı ilə həbsdədir. O, bu ittihamı rədd edir. Onun işi hökumət tənqidçilərinə qarşı iddia edilən qorxutmanın simvoluna çevrilib. Onun həbsinin əsas mübahisəli tərəfi prokurorların əmri ilə mülki xəstəxana əvəzinə həbsxanada aparılan psixiatrik qiymətləndirmə olub. Vəkillər və tərəfdarlar bu addımı sərt şəkildə tənqid edərək, şəraitin uyğun olmadığını və lazımsız damğalama əlavə etdiyini iddia ediblər.

Əvvəlcə, avqustun 2-də məhkəmə, 2019-cu ildə onurğa beyni xəstəliyini müşayiət edən "emosional qeyri-sabitlik" barədə tibbi qeydlərə əsaslanaraq, Dataşvilinin 20 gün müddətinə psixiatriya müəssisəsində məcburi müayinəsini nəzərdə tutan qərar qəbul edib. Bu qərar hüquqşünaslar və psixi sağlamlıq mütəxəssisləri tərəfindən geniş şəkildə pislənilib, onlar bunu "qeyri-insani rəftar" və "sovet dövrünün cəzalandırıcı psixiatriya repressiv təcrübələrinin dirçəldilməsi" kimi qiymətləndiriblər.

Bununla belə, avqustun 7-də psixiatrik qiymətləndirmə onun kamerasında müsahibə vasitəsilə aparılıb və bu, prokurorların əhəmiyyətli etirazlardan sonra mübahisəli məhkəmə qərarını ləğv etmək cəhdi kimi görünürdü. Dataşvili kameradakı müayinəni gözlənilməz adlandırıb və hüquqları ilə bağlı çaşqınlığını ifadə edərək, köçürülmə üçün "çantalarımı yığmışdım" deyib. Prokuror Medea Tsiramua Dataşvilinin köçürülməkdən imtina etdiyini nəzərə alaraq mütəxəssislərin həbsxanaya göndərildiyini təsdiqləyib və müdafiəçinin maraqlarını əsas gətirərək, müayinənin tamamlandığını və əlavə araşdırmaların aparılmayacağını bildirib. Buna baxmayaraq, Dataşvilinin vəkili Tamuna Qabodze "aldadıcı" müayinəni tənqid edib, lakin onu məcburi qərarı ləğv etmək səylərinə görə fəalın "qələbəsi" adlandırıb.

Dataşviliyə hər hansı psixi sağlamlıq problemi diaqnozu qoyulmayıb və ona qarşı açılan işin siyasi motivli olduğunu iddia edir. O, bu prosesi çox stresli hesab edir və özünü qurban sayır. Məhkəmə iclasları zamanı o, 20 iyun tarixində həbsi ilə bağlı narahatlıq doğuran təfərrüatları danışaraq, mülki geyimli polislərin özlərini təqdim etmədiklərini və ona hüquqları barədə məlumat vermədiklərini bildirib. O, həmçinin bir neçə saat ərzində vəkil və tualetdən istifadə hüququndan məhrum edildiyini və polis bölməsində soyunmağa məcbur edildiyini söyləyib. Dataşvili daha sonra polislərin ilk çəkilişlərdən "narazı" olduqları üçün onu yenidən çəkmək üçün dəfələrlə irəli-geri getməyə məcbur etdiyini, bununla da özünü "insan kimi yox, əşya kimi" hiss etdiyini iddia edib. Gürcüstan Gənc Hüquqşünaslar Assosiasiyası ədalətliliklə bağlı narahatlıqları artıraraq onun işinə daha yaxından baxmağa çağırıb və vəkilləri qərəzli olması səbəbindən yeni hakim və məhkəmə axtarırlar.

Amaqlobeli işi: Mətbuat Azadlığı, Siyasi Təzyiq və Beynəlxalq Həyəcan

"Batumelebi" və "Netgazeti" adlı müstəqil media orqanlarının təsisçisi və direktoru Mziya Amaqlobeli avqustun 6-da iki il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib və ilkin həbsdə keçirdiyi yeddi ay da cəzasına daxil edilib. O, 2025-ci il yanvarın 12-də hökumətə qarşı ümummilli tətilə çağıran stikerlər yapışdırdığına görə qısa müddətə həbs edildikdən sonra Batumi polis rəisinə şillə vurduğu üçün həbs edilib.

Əvvəlcə polis əməkdaşına hücum etdiyinə görə 4 ildən 7 ilə qədər həbslə üzləşsə də, onun ittihamları azaldılıb, lakin məhkəmə ən sərt cəzanı, yəni həbs cəzası tətbiq edib. Amaqlobeli həmçinin həbsdə olarkən polislər tərəfindən söyüldüyünü və üzünə tüpürüldüyünü iddia edib. Onun işi diplomatlar, hüquq qrupları və rəsmilərin qərarı Gürcüstanda "media azadlığına zərbə" kimi qiymətləndirməsi ilə beynəlxalq qınaq dalğasına səbəb olub. "Amnesty International" və "Sərhədsiz Reportyorlar" onun həbsini pisləyib, sonuncu təşkilat ittihamların "hədsiz" olduğunu və cəzanın "hökumətin tənqidi səsləri susdurmaq üçün ədalət sistemindən istifadə etməkdə yeni bir addım" olduğunu bildirib. Aralarında Avropa İttifaqının da olduğu iyirmi dörd diplomatik missiya onun "siyasi motivli" cəzasını pisləyən birgə bəyanat yayaraq, "jurnalist olmaq cinayət deyil" deyə bəyan edib və onun "dərhal azad edilməsinə" çağırıb. Avropa Parlamenti də onun "dərhal və şərtsiz azad edilməsinə" çağırış edib.

Onun öz media orqanları "Jurnalistika cinayət deyil" kimi həştəqlər yayaraq, onun həbsini jurnalistikaya birbaşa hücum kimi qələmə verib. Onu Gürcüstanın "vicdan məhbusu olan ilk qadın jurnalisti" kimi təqdim edən bu hekayə beynəlxalq insan hüquqları təşkilatları tərəfindən qəbul edilib. Lakin mənbələr onun reportaj hazırlayarkən deyil, polis rəisinə qarşı fiziki hərəkətlə əlaqədar həbs olunduğunu bildirir, baxmayaraq ki, o, həmin günün əvvəlində siyasi aktda iştirak etmişdi.

Gürcüstanda xüsusilə hökuməti tənqid edən media orqanları üçün jurnalistika, fəallıq və siyasi fəaliyyət arasındakı sərhədlər tez-tez qeyri-sabit olur. Amaqlobelinin media orqanları "Gürcü Arzusu" hökuməti tərəfindən tətbiq edilən iki "xarici təsir qanununa" "Rus qanunları" adını verərək onlara əməl etməkdən ictimai şəkildə imtina edib. "Gürcü Arzusu" hökuməti üçün Amaqlobelinin hərəkəti dövlət sabitliyini qorumaq və hökumət əleyhinə etirazları cilovlamaq üçün kritik əhəmiyyət kəsb edən bir qurum olan "polis rəhbərliyinə birbaşa hücum" kimi qiymətləndirilib. Beynəlxalq təzyiqlərə baxmayaraq, onun həbsdə qalmasına icazə verilməsi zəiflik siqnalı verəcək və hüquq-mühafizə orqanları ilə münasibətləri gərginləşdirəcək daxili siyasi xərcdən qaçınmaq kimi görülür. Bununla belə, Prezident Mixeil Kavelashvilinin onun həbsinin yaratdığı siyasi çətinlikdən çıxmaq üçün Amaqlobeliyə əfv verə biləcəyi ilə bağlı söhbətlər gedir.

Sovet Keçmişinin Əks-sədaları: Cəzalandırıcı Psixiatriya və Hesabatlılığın Olmaması

Həm Dataşvilinin, həm də Amaqlobelinin işləri tənqidçilər tərəfindən hakim "Gürcü Arzusu" partiyasının nisbətən kiçik hadisələrə görə fəalları və jurnalistləri hədəfə almaq üçün sərt cinayət ittihamlarından getdikcə daha çox istifadə etdiyini göstərir. Dataşvili də daxil olmaqla tənqidçilər hökumətin "Putinin yolunu izlədiyini" və "vicdan məhbuslarına" qarşı sovet dövrünün repressiv alətlərini bərpa etdiyini bildiriblər.

Dataşvilinin məcburi psixiatrik müayinəsi, xüsusən də rejimə qarşı çıxan fərdlərin bir növ işgəncə kimi psixiatriya müəssisələrinə yerləşdirildiyi sovet təcrübələrini xatırladıb. Bu taktika fərdləri işgəncələr yolu ilə sındırmağı və onları "psixi sağlamlıq problemi olan" adlandırmaqla "şeytanlaşdırmağı" hədəfləyib, bu da postsovet cəmiyyətlərində davam edən psixi sağlamlıq ətrafında dərin kök salmış damğalamaya səbəb olub. Bu kontekstdə 1983-cü ildə korrupsiyanı ifşa etdiyinə görə məcburi dərman müalicəsinə və sui-istifadəyə məruz qaldıqdan sonra psixiatriya müəssisəsində vəfat edən jurnalist Nazia Şamanurinin işi xatırlanıb.

Qeyd edək ki, Şamanurinin işində iştirak etdiyi bildirilən David Maqradze də Nino Dataşviliyi həbsxanada qiymətləndirmək üçün gətirilib. Bu davamlılıq, keçmişdə oxşar repressiv hərəkətlərdə iştirak edən şəxslərin məsuliyyətə cəlb olunmaması ilə bağlı narahatlıqları artırır. Tənqidçilər, sovet rejiminə xidmət etmiş şəxslərin rəhbər vəzifələrdə olmasının qarşısını alacaq lüstrasiya qanununun olmamasının bu problemə töhfə verdiyini iddia edirlər.

Bu qorxunc paralellərə baxmayaraq, "sovet repressiv alətlərinin" Gürcüstanda uğursuzluğa düçar olacağına inanılır. İnformasiyanın ciddi şəkildə nəzarət edildiyi sovet dövründən fərqli olaraq, bugünkü azad media və daha dayanıqlı cəmiyyət qorxu və zülmə daha çox müqavimət göstərir. Belə metodlardan istifadə etmək cəhdi həyəcan verici olsa da, damğalama və məcburi psixiatrik müayinələrə qarşı geniş ictimai və təşkilati qınaq cəmiyyətin bu taktikaya daha az həssas olduğunu göstərir.

Bu böhran və dərin siyasi parçalanma mühitində "hər həbs döyüş meydanına, hər çıxış təxribata, hər azad edilmə siyasi addıma çevrilir". Beləliklə, Nino Dataşvilinin və Mziya Amaqlobelinin işləri sadəcə təcrid olunmuş hüquqi hadisələr deyil, Gürcüstanın mürəkkəb daxili və beynəlxalq təzyiqlər fonunda demokratik dəyərlər və insan hüquqları uğrunda davam edən mübarizəsinin simvoludur.