Cənubi Qafqaz üçün yeni fəsil: Ermənistan sülh, regional inteqrasiya və Qarabağ ermənilərinin gələcəyi arasında

Ermənistan Baş Naziri Nikol Paşinyan

Bildirildiyinə görə, Cənubi Qafqaz Ermənistanla Azərbaycan arasında əldə edilmiş son sülh razılaşmaları ilə yeni bir dövrə qədəm qoyur. Ermənistanın Baş Naziri Nikol Paşinyanın bəyanatları və Vaşinqtonda ilkin razılaşmaların imzalanmasından sonra bölgə mürəkkəb reallıqlarla, xüsusilə də Qarabağ ermənilərinin taleyi və davamlı sabitliyin qurulması ilə mübarizə aparır.

Paşinyan sülhü və yeni reallıqları bəyan edir

18 avqust 2025-ci ildə Baş Nazir Nikol Paşinyan Ermənistan xalqına müraciət edərək Ermənistanla Azərbaycan arasında sülhün bərqərar olduğunu bildirdi. O, 8 avqust 2025-ci ildə Vaşinqtonda ilkin razılaşmaların "tamamilə fərqli, tamamilə yeni Cənubi Qafqaz" və "yeni Ermənistan Respublikası"na yol açdığını vurğuladı. Paşinyan bu yeni reallığın tanış olmadığını etiraf edərək dedi: "Biz sülhün nə olduğunu, sülh şəraitində yaşamaq və işləməyin nə demək olduğunu bilmirik... Sülhün nə demək olduğunu və sülh şəraitində necə yaşamağı sıfırdan öyrənməliyik". O, həmçinin bu razılaşmalar nəticəsində Ermənistanın "30 illik blokadadan" çıxdığını qeyd etdi.

Qarabağ ermənilərinin geri qayıtması ilə bağlı mübahisəli məsələ

Ən vacib və həssas məsələ Qarabağ ermənilərinin öz evlərinə qayıtmasıdır. 2023-cü ilin sentyabrında Azərbaycanın Qarabağda keçirdiyi bir günlük əməliyyatlardan sonra 100 000-dən çox etnik erməni bölgəni tərk etdi və onların əksəriyyəti Ermənistanda sığınacaq axtardı. Paşinyan özü əvvəllər bu köçü "etnik təmizləmə" adlandırmışdı, lakin Azərbaycan hökuməti bu ittihamı rədd edir.

Hazırda Paşinyanın mövqeyi Qarabağ ermənilərinin geri qayıtmasının "realist olmadığı" və hətta "sülh üçün təhlükəli mövzu" olduğudur. O, həm erməni, həm də azərbaycanlı qaçqınların geri qayıtmasını müzakirə etməyin "sülhə zərər verə biləcəyini" və dövlətlər arasında yeni gərginlik mənbəyinə çevrilə biləcəyini düşünür ki, bu yanaşmanı rəsmi Bakı ilə də bölüşüb. Bunun əvəzinə o, Qarabağ ermənilərinin "Ermənistanda məskunlaşmalı, burada yaşamalı, yaradıcı fəaliyyətlə məşğul olmalı və Ermənistan Respublikasının tamhüquqlu vətəndaşı kimi cəmiyyətə inteqrasiya etməli olduğunu" bildirir. Məlumatlara görə, 2025-ci ilin avqust ayına qədər 10 000-dən çox Qarabağ ermənisi Ermənistan pasportu alıb.

Bu mövqe İrəvanda etirazlara səbəb olub və bəzi vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri bunu təhrikedici hesab edir. Ermənistan parlamentində "Hayastan" blokundan deputat Kristin Vardanyan Qarabağ erməniləri məsələsi həll edilmədən sülhün "mümkün olmadığını" bildirərək, insanlara harada yaşayacaqları və necə birgə yaşayacaqları deyilmədən sülhün necə əldə edilə biləcəyini sual altına qoydu.

Lakin bəzi Qarabağ erməniləri Paşinyanın mövqeyini dəstəkləyir. 2023-cü il hadisələrindən sonra Xankəndidən (Stepanakert) ayrılan Marut Vanyan Paşinyanın "100 faiz haqlı" olduğunu bildirdi. Vanyan hesab edir ki, adi bir Qarabağ ermənisi üçün geri qayıtmaq "acı xatirələr", "nifrət", "qorxu" və "etibarsızlıq" səbəbindən "sadəcə bir xəyaldır". Buna baxmayaraq, o, Qarabağdan videolar izləyərkən evini darıxdığını etiraf edir. İrəvandakı regional tədqiqat mərkəzinin rəhbəri Riçard Qiragosyan Qarabağ erməniləri arasında Paşinyan hökumətinə qarşı narazılıq hissinin olduğunu qeyd etdi, lakin siyasi səfərbərliyi ehtimaldan kənar hesab etdi.

Azərbaycan öz növbəsində, geri qayıdan ermənilər üçün reinteqrasiya planı hazırlayıb və aşağıdakıları vəd edir:

• Öz dillərində danışmaq hüququ.

• Sosial müavinətlər.

• Məşğulluq proqramları.

• Müəyyən vergilərdən azadolma.

• Azərbaycan polisi tərəfindən təmin edilən təhlükəsizlik.

"Tramp marşrutu" və regional əlaqə

Vaşinqton razılaşmalarının əsas nəticələrindən biri Azərbaycanın əsas ərazisini Ermənistanın cənub bölgəsi vasitəsilə Naxçıvan eksklavı ilə birləşdirməyi hədəfləyən "Tramp marşrutu"nun (TRIPP) yaradılmasıdır. Birgə bəyanatda qeyd olunur ki, Ermənistan bu layihənin çərçivəsini müəyyən etmək üçün ABŞ və qarşılıqlı razılaşdırılmış üçüncü tərəflərlə əməkdaşlıq edəcək və bu məqsədə "mümkün qədər tez" nail olmağı öhdəsinə götürür. ABŞ Prezidenti Donald Tramp Ermənistanın marşrutu ABŞ-a 99 illik icarəyə verməyə razı olduğunu elan etdi.

Paşinyan bu marşrutun Ermənistan üçün "yeni narahatlıq qapıları" açmayacağını vurğuladı, çünki Vaşinqton Bəyannaməsi Azərbaycanla "balanslaşdırılmış və qarşılıqlı məqbul həllər" təmin edən qarşılıqlılıq prinsipini ehtiva edir. Bəyannamədə həmçinin qeyd olunur ki, bu marşrut Ermənistanın suverenliyini, ərazi bütövlüyünü və yurisdiksiyasını qoruyacaq. Bu marşrut üzrə sərhəd keçidlərinin sadələşdirilməsi prosesi gələcək danışıqlarda müəyyən ediləcək.

Beynəlxalq perspektivlər və digər inkişaflar

19 avqust 2025-ci ildə İran Prezidenti Məsud Pezeşkian İrəvanda Paşinyanla görüşdü və bildirdi ki, regional problemlər Qafqaz ölkələrinin özləri tərəfindən idarə olunmalıdır və "xarici güclərin" cəlb edilməsi vəziyyəti yalnız çətinləşdirir. Pezeşkian İranın Ermənistanın ərazi bütövlüyünə dəstəyini və Ermənistanla Azərbaycan arasında aparılan sülh danışıqlarını dəstəklədiyini təsdiqlədi, sülhün İran üçün strateji əhəmiyyətini vurğuladı.

Paşinyanın müzakirə etdiyi digər mühüm məsələlər arasında Ermənistanla Azərbaycan arasında dövlət sərhədlərinin delimitasiyası və demarkasiyası da var idi. O, həmçinin Azərbaycanda saxlanılan erməni əsirləri məsələsinə toxunaraq qeyd etdi ki, Ermənistan 2022-ci ilin əvvəlindən onların sülh razılaşmasına daxil edilməsi üçün təkid etsə də, indi sülh sazişinin imzalanmasından asılı olmayaraq, onların tez bir zamanda geri qaytarılmasını təmin etmək üçün "nəhəng diplomatik iş" aparırlar.

Ayrı, lakin əlaqəli xəbərlərdə, 18 avqust 2025-ci ildə Ukraynanın Odessa vilayətindəki SOCAR-a (Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti) məxsus neft bazasına Rusiya qüvvələri tərəfindən hücum edildiyi bildirilir ki, bu da son günlərdə ikinci belə hadisədir.

Son hadisələr, davam edən tarixi incikliklər və köçkün Qarabağ ermənilərinin mürəkkəb humanitar məsələsi fonunda liderlərin sülhü möhkəmləndirmək və regional inteqrasiyanı inkişaf etdirməyə çalışdıqları Ermənistan və Cənubi Qafqaz üçün dəyişiklik dövrünü göstərir.