Azərbaycan müxtəlif çətinliklərlə üz-üzədir: Kənd təsərrüfatındakı problemlərdən demoqrafik dəyişikliklərə və geosiyasi gərginliyə qədər

Azərbaycan kənd təsərrüfatı problemləri, sosial rifah məsələləri, demoqrafik dəyişikliklər, iqtisadi dalğalanmalar, habelə cari siyasi və təhlükəsizlik sahəsindəki hadisələri əhatə edən son hesabatlarda vurğulandığı kimi, bir sıra daxili və xarici çətinliklərlə mübarizə aparır.

Kənd təsərrüfatı sektoru bolluq fonunda çətinliklərlə üzləşir

Xaçmaz, Quba və Masallı kimi bölgələrdə fermerlər məhsullarını satmaqda çətinlik çəkdikləri üçün onları atmağa məcbur qalırlar. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi becərilən ərazilərin genişləndirilməsi və məhsulun artmasının həddindən artıq təklifə səbəb olduğunu iddia etsə də, kənd təsərrüfatı üzrə ekspert Vahid Məhərrəmli illərdir davam edən bu xaotik vəziyyəti nazirliyin dəstəyinin olmaması ilə əlaqələndirir. Yerli fermerlər məhsullarını böyük supermarketlərə satmaqda çətinlik çəkir, əsas topdansatış bazarı olan "Meyvəli"nin isə fermerlərin istədiyi qiymətə məhsul almaqdan imtina etdiyi bildirilir. Məhərrəmli, nazirliyin fermerlərə becərmə prosesindən satışa qədər, o cümlədən keyfiyyətli toxum, gübrə, suvarma sistemləri təmin etməkdə və daşınma zamanı polislərin təqibinin qarşısını almaqda kömək etməsinin vacibliyini vurğulayır. Bu problem daha geniş kənd təsərrüfatı problemləri ilə səsləşir, çünki 2020-2024-cü illərdə istehsalçılar üçün dövlət büdcəsindən 2,2 milyard manatdan çox subsidiya ayrılmasına baxmayaraq, subsidiyaların məbləği ilə istehsal həcmləri arasında uyğunsuzluq müşahidə olunur. Müəyyən bitki növləri üçün subsidiyalar artsa da, istehsal azalıb və müvafiq məhsul səviyyəsinə nail olunmayıb. Bundan əlavə, payız-yaz dənli və paxlalı bitkilərin yığım sahəsi əvvəlki illə müqayisədə 5,7% azalsa da, ümumi istehsal 1,2% artıb. Lakin, buğda yığımı xüsusilə 5,8% azalıb. Fermerlər həmçinin, ötən ilin iyul ayında dizel yanacağının qiymətinin artmasından sonra hər hektar üçün xidmət haqlarının təxminən 5 manat artdığını qeyd ediblər.

Sosial rifah və demoqrafik məsələlər

Hədəfli sosial yardım (ÜSY) alanların sayı son bir ildə artsa da, hər nəfərə düşən orta aylıq məbləğ azalıb. 1 iyul 2025-ci il tarixinə 80,3 min aztəminatlı ailəyə (353,3 min nəfər) ÜSY verilib ki, bu da hər nəfərə orta hesabla 100,37 manat düşür. Bu, 1 iyul 2024-cü ildə 61,5 min ailənin (266,3 min nəfər) orta hesabla 109,6 manat alması ilə ziddiyyət təşkil edir. Keçmişdə ÜSY alanların sayında kəskin azalma müşahidə olunub: 1 iyul 2017-ci il tarixinə 120,3 min ailə yardım alırdı, 2023-cü ilin sonuna isə bu rəqəm 64 min ailəyə qədər azalıb.

Azərbaycanda həmçinin doğum səviyyəsində sürətli azalma yaşanır ki, bu da 2025-ci ilin birinci yarısında ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 6,3% azalıb. Hər 1000 nəfərə düşən doğum səviyyəsi 9,6-dan 9,0-a enib. Son on ildə doğum səviyyəsi 60% azalıb. Ümumi əhali sayının bir qədər artmasına baxmayaraq, doğum səviyyəsinin artım sürəti yavaşlayır. Yenidoğulmuşlar arasında oğlanların (53,3%) qızlara nisbətən (46,7%) çox olması selektiv abortlarla əlaqələndirilir və son illərdə abortların sayında əhəmiyyətli artım müşahidə olunur. Müstəqil iqtisadçılar hesab edirlər ki, maaş artımlarını yeyən real inflyasiya kimi sosial amillər, 2006-cı ildə Azərbaycanda aylıq uşaq pulunun ləğvi ilə yanaşı, doğum səviyyəsinin azalmasına da səbəb olur.

Digər əhəmiyyətli demoqrafik tendensiya Azərbaycan əhalisində gənclərin faizinin azalmasıdır. 14-29 yaş arası gənclər əhalinin 22,5%-ni təşkil edir, onların 52,9%-i şəhərlərdə, 47,1%-i isə kənd yerlərində yaşayır. Bu faiz, bəzi istisnalarla, son 15 ildə ümumilikdə azalıb. Narahatlıq doğuran məqam isə odur ki, xərçəng xəstəliyinə tutulan gənclərin sayı son 15 ildə artıb: 2010-cu ildə 218 olduğu halda, ötən il bu rəqəm 393-ə yüksəlib.

İqtisadi göstəricilər və ticarət əlaqələri

Azərbaycanın iqtisadi mənzərəsi qarışıqdır. Azərbaycan neftinin orta ixrac qiyməti 2025-ci ilin birinci yarısında barel üçün 73,8 ABŞ dolları təşkil edib ki, bu da büdcədə proqnozlaşdırılan 70 ABŞ dolları qiymətindən 5,4% çoxdur. Lakin bu, 2025-ci ilin birinci rübündə 77 dollardan çox olan qiymətdən daha aşağıdır. Müstəqil iqtisadçılar neft qiymətlərinin davamlı olaraq enməsinin dövlət büdcəsi üçün problemlər yarada biləcəyini xəbərdar edirlər, çünki Azərbaycanın ixracatının 90%-ni neft və qaz təşkil edir. 2014-cü ildə neft qiymətlərinin kəskin düşməsindən sonra qeyri-neft sektorunda iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi istiqamətindəki səylər əhəmiyyətli uğur gətirməyib.

Ticarət əlaqələri müxtəlif tendensiyaları göstərir. Azərbaycan və Türkmənistan arasında ticarət dövriyyəsi 2023-cü ildə 390,2 milyon ABŞ dollarından 2024-cü ildə 383,7 milyon ABŞ dollarına qədər, demək olar ki, yarıya qədər azalıb. Bu azalma cari ilin ilk yeddi ayında da davam edib. Əksinə, Rusiya ilə ticarət əlaqələri son siyasi gərginliklərə baxmayaraq artmağa davam edir. Bu ilin ilk yeddi ayında Azərbaycan Rusiyaya 721,2 milyon dollar dəyərində mal ixrac edib və 2,35 milyard dollar dəyərində mal idxal edib ki, bu da Rusiyanın Azərbaycan üçün "çörək verən ölkə" statusunu möhkəmləndirir.

Avtomobil sektoru maraqlı bir ikitirəlik ortaya qoyur: avtomobil idxalı 2025-ci ilin ilk yeddi ayında əvvəlki illə müqayisədə sayca 23,9%, dəyərcə isə 24,1% əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Eyni zamanda, daxili avtomobil istehsalı 12,7% azalıb və 2292 ədəd daha az minik avtomobili istehsal edilib. Ekspertlər iddia edirlər ki, Azərbaycandakı avtomobil istehsalı daha çox yığmaya bənzəyir, çünki əksər hissələr idxal olunur və daxili bazarı qorumaq üçün yüksək gömrük idxal rüsumlarından istifadə olunur.

Hüquqi, siyasi və təhlükəsizlik sahəsindəki hadisələr

Bir neçə yüksək səviyyəli hüquqi iş haqqında məlumat verilib. Avqustun 21-də ictimai fəal Əhməd Məmmədlinin cinayət işi üzrə hazırlıq iclası keçirilib, məhkəmə işinə xitam verilməsi və həbs qətimkan tədbirinin ev dustaqlığı ilə əvəz edilməsi barədə vəsatəti rədd edib. Sağlamlığa qəsdən ağır zərər vurma və xuliqanlıqda ittiham olunan Məmmədli ittihamları rədd edir və həbsini əvvəlki ictimai-siyasi və indiki jurnalist fəaliyyəti ilə əlaqələndirir. Həmçinin, fəaliyyəti dayandırılmış "Gənc Qazilər" İctimai Birliyinin sədri Hacı Vəliyevin həbs müddəti daha 20 gün uzadılıb. Aprel ayında həbs olunan Vəliyevə silahdan istifadə etməklə xuliqanlıq və əmlakı qəsdən məhv etməklə bağlı ittihamlar irəli sürülüb. O, müharibə veteranları və onların ailələrinin üzləşdiyi problemləri tənqid etməklə tanınırdı. Həbsdə olan "Xəbərman" saytının rəhbəri Polad Aslanovun həyat yoldaşı ərinin iyul ayında keçirilmiş tibbi müayinəsinin nəticələrinin, şifahi olaraq qaraciyər problemləri barədə məlumat verilsə də, qəsdən gecikdirildiyini iddia edir. Dövlətə xəyanətə görə 13 il həbs cəzası çəkən Aslanov ittihamları rədd edir və həbsini jurnalist fəaliyyəti ilə əlaqələndirir.

Avqustun 24-də "Sədərək" Ticarət Mərkəzində baş verən böyük yanğın avqustun 25-i günortadan sonra söndürülüb və cinayət işi açılıb. Sintetik anbar zonasında baş verdiyi üçün söndürülməsi mürəkkəb olan yanğın nəticəsində 12 nəfər tüstüdən zəhərlənmə səbəbindən təcili tibbi yardım axtarmağa məcbur olub. Bu, tək-tük hadisə deyil, çünki "Sədərək"də son illərdə dəfələrlə yanğınlar baş verib, əvvəlki daha böyük hadisələr isə kompensasiya edilməmiş itkilərlə bağlı şikayətlərə səbəb olmuşdu.

Bu daxili məsələlər fonunda, avqustun 14-də Azərbaycan hərbi dəniz enerji infrastrukturunun müdafiəsinə və qorunmasına yönəlmiş Xəzər dənizində döyüş atışlı taktiki təlim keçirib. Bu təlimlər, Rusiyanın Azərbaycana qarşı əməliyyatları və Azərbaycanda Rusiya vətəndaşlarının həbsləri ilə yadda qalan, qonşu Rusiya ilə gərgin münasibətlər dövründə baş verib. Həmçinin, Azərbaycan, ABŞ və Ermənistan arasında Azərbaycan və Naxçıvan arasında Ermənistan vasitəsilə maneəsiz rabitə ilə bağlı imzalanmış birgə bəyannamədən sonra Rusiya və İran tərəfindən tənqidlər səsləndirilib.

Azərbaycan media məkanında alternativ səs olan Meydan TV siyasi, iqtisadi və sosial məsələlər haqqında cəmiyyətin fəal üzvlərini məlumatlandırmaq və cari mövzularda açıq müzakirələr üçün platforma yaratmaq missiyasını vurğulayır. O, həmçinin işinin davamlılığını təmin etmək üçün dəstək axtarır.