Avropanın Dəyişən Qumları: Müharibə, Enerji və Alyanslar

Davam edən Rusiya-Ukrayna müharibəsində həm hərbi, həm də diplomatik cəbhələrdə əhəmiyyətli hadisələr yaşanmaqda davam edir, müxtəlif beynəlxalq aktorlar narahatlıqlarını ifadə edir və tədbirlər görürlər. Münaqişə qlobal miqyasda enerji təhlükəsizliyi, iqtisadi münasibətlər və hərbi strategiyalarda nəzərəçarpacaq dəyişikliklərə səbəb olub.

Hərbi inkişaflar və enerji infrastrukturuna hücumlar

Ukrayna Rusiya ərazisinə pilotsuz təyyarə hücumlarını gücləndirərək Rusiyanın neft emalı imkanlarına əhəmiyyətli təsir göstərib. "Reuters" agentliyinin məlumatına görə, Rusiya bu hücumlar nəticəsində neft emalı gücünün 17%-ni itirə bilər, çünki hücumlar ən yüksək tələbat dövründə bir neçə böyük neft emalı zavodunda istehsalın tamamilə dayanmasına səbəb olub. Təsirə məruz qalan xüsusi zavodlar Volqoqrad, Novokuybışevsk, Samara, Saratov və Sızrandır ki, bunların hamısı fəaliyyətini dayandırıb. Afipskiy, Slavyanskiy və Novoşaxtinskiy neft emalı zavodları da hədəfə alınıb. Bu hücumlar qışdan bəri Rusiyada yanacaq qiymətlərinin bahalaşmasına səbəb olub, bu da yanacaqdoldurma məntəqələri üçün qiymətləri artırmadan yanacaq satmağı sərfəsiz edir. Yanacağın əldə edilməsi ilə bağlı problemlər artıq Krım, Zabaykalye, Primorye və Kuril adaları kimi regionlara təsir edib, neft şirkətlərinin rəhbərləri və baş nazirin müavini Aleksandr Novak arasında ehtiyat yanacaq ehtiyatlarının buraxılması ilə bağlı müzakirələrə səbəb olub.

Ukrayna tərəfindən Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargahı ilk dəfə olaraq Dnipropetrovsk vilayətindəki yaşayış məntəqələri uğrunda davam edən döyüşləri təsdiqləyib. Ukrayna qüvvələri Donetsk vilayəti ilə sərhəd yaxınlığındakı Zaparojskoye və Novogeorgiyevka kəndləri ərazisində döyüşlər aparır və Zaporojskoye üzərində nəzarəti saxladığını iddia edir. Bu təsdiq "DeepState" monitorinq platformasının Rusiya qüvvələrinin regionda iki kəndi ələ keçirdiyinə dair ilkin məlumatlarına baxmayaraq verilib, lakin Ukrayna bunu təkzib edib. Lakin Rusiyanın Müdafiə Nazirliyi Zaporojskoye və Novogeorgiyevka da daxil olmaqla bir neçə yaşayış məntəqəsini ələ keçirdiyini iddia edir. Qeyd olunur ki, Dnipropetrovsk vilayəti Donetsk vilayətindən fərqli olaraq, Rusiya tərəfindən rəsmi olaraq ilhaq edilməyib, bu da Moskvanın hələ də onu Ukrayna ərazisi hesab etdiyini göstərir.

Rusiya həmçinin diqqətini Ukraynanın təbii qaz infrastrukturunu hədəf almağa yönəldib ki, bu da müharibənin ilk illərindən fərqlənir, o zamanlar hücumlar əsasən ölkənin elektrik şəbəkəsinə yönəlmişdi. Bu strategiya yanvar ayında Rusiyanın Ukrayna ərazisi vasitəsilə Avropaya yanacaq daşımaq üçün razılaşmasının müddəti başa çatandan bəri müşahidə olunur və qışdan əvvəl təbii qaz çatışmazlığı yaratmaqla Ukraynanı iflic etməyi hədəfləyir. Ukraynanın ən böyük qaz istehsalçısı "Naftoqaz" tək 2025-ci ildə doqquz hava hücumu nəticəsində infrastrukturuna 100-dən çox zərbə endirildiyini bildirib ki, bu da 2022-ci ildəki işğaldan bəri baş verən bütün hücumların demək olar ki, yarısını təşkil edir. Nəticə etibarilə, Ukrayna qışdan əvvəl yeraltı anbarlarını 13,2 milyard kubmetrə qədər doldurmaq üçün təcili olaraq Azərbaycandan və ABŞ-dan təbii qaz idxal etməyə çalışır və bu həcmin təxminən üçdə birinin idxal hesabına olacağı gözlənilir. Ukraynanın energetika naziri Svitlana Hrinchuk ABŞ şirkətləri ilə mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) tədarükü üçün danışıqları təsdiqləyib, avqust ayında hədəfə alınan Odessa kompressor stansiyası ABŞ-dan Cənubi Avropa limanlarından LNG idxalı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Digər hərbi yardım xəbərlərində isə, ABŞ prezident administrasiyası Ukraynaya 3350 ədəd ERAM raketinin satışını təsdiqləyib, onların çatdırılması altı həftə ərzində gözlənilir. Digər silahları da əhatə edən bu 850 milyon dollarlıq silah paketi Avropa ölkələri tərəfindən maliyyələşdirilir. Bu raketlərin satışına dair qərarın prezident Trampın Putin və Zelenski ilə görüşlərindən sonraya qədər təxirə salındığı bildirilir. Ukrayna qüvvələrinin 450 kilometr maksimum mənzilə malik ERAM raketlərindən istifadə etmək üçün Pentaqondan icazə alması tələb olunacaq. Həmçinin əsir mübadiləsi də baş tutub, Rusiya və Ukrayna hər biri 146 hərbi əsiri dəyişdirib. Rusiyanın Kursk vilayətinin səkkiz sakini də Rusiyaya qaytarılıb və BƏƏ mübadiləyə vasitəçilik edib.

Şimali Koreya münaqişədə Rusiyanı dəstəkləməyə davam edir, onun lideri Kim Çen In Rusiya ordusu ilə birlikdə Ukraynada döyüşən əsgərləri təltif edib. Şimali Koreyanın ilk dəfə 2024-cü ilin oktyabrında Rusiyaya qoşun göndərdiyi bildirilir, bu fakt 2025-ci ilin aprelində Rusiya tərəfindən təsdiqlənib. Şimali Koreya həmçinin Rusiyaya sursat və raketlər verir və iyun ayında Rusiyanın Təhlükəsizlik Şurasının katibi Sergey Şoyqu Kim Çen Inın Rusiyanın Kursk vilayətində minaların təmizlənməsi üçün minatəmizləyənlər və inşaatçılar göndərəcəyini bildirib. Cənubi Koreya millət vəkilləri kəşfiyyat məlumatlarına istinadən Şimali Koreya qoşunlarının Ukraynaya qarşı müharibədə ümumi itkilərinin 600 ölü daxil olmaqla təxminən 4700 olduğunu təxmin ediblər.

Beynəlxalq diplomatiya və siyasi mövqelər

Münaqişə ətrafında sülh danışıqları və beynəlxalq münasibətlər mürəkkəb olaraq qalır. ABŞ prezidenti Donald Tramp Putinin Alyaskaya səfəri zamanı Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə nüvəsizləşdirməni müzakirə etdiyini və Çini də bu dialoqa cəlb etmək niyyətində olduğunu bildirib. Tramp ABŞ-da ən çox nüvə silahının olduğunu, ardınca Rusiyanın gəldiyini, Çinin isə üçüncü yerdə olduğunu, lakin sürətlə onları yaxaladığını iddia edib. O, Putinlə dialoqunu "yaxşı" adlandırıb. ABŞ və Rusiya arasında nüvə silahlarına nəzarət üzrə son müqavilə, START III, 2026-cı ildə başa çatır və hər ölkəni 1550-dən çox hazır nüvə başlığı və 700 daşıyıcı ilə məhdudlaşdırsa da, Rusiya Ukraynaya tammiqyaslı işğaldan sonra müqavilədə iştirakını dayandırıb. SIPRI-nin məlumatına görə, bu ilin yanvarına olan məlumata əsasən, dünyada 12 241 nüvə başlığı var, onların əksəriyyəti Rusiyaya (4309) və ABŞ-a (3700) məxsusdur. Çinin arsenalı 600 döyüş başlığı ilə qiymətləndirilir, lakin digər nüvə güclərindən daha sürətlə böyüyür və potensial olaraq 2027-ci ilə qədər 1000-i keçə bilər.

Tramp həmçinin bildirib ki, sülh müqaviləsi əldə olunmazsa, ABŞ təkcə Rusiyaya deyil, Ukraynaya da sanksiyalar və tariflər tətbiq edə bilər, sanksiyaları "iqtisadi müharibə" adlandırıb və "Zelenski tamamilə günahsız deyil" deyib. O, həmçinin iddia edib ki, Putin Zelenskini "sevmir", buna görə də Putin onunla görüşmək istəmir. Tramp Rusiya və Ukrayna ilə bağlı iki həftə ərzində "çox vacib qərar" verəcəyini, bu qərarın böyük miqyaslı sanksiyalar, tariflər və ya heç bir şey etməmək qərarı ola biləcəyini bildirib.

Rusiya prezidenti Vladimir Putin, Ukrayna qoşunlarının tamamilə geri çəkilməsi olmadan Zaporojya və Xerson vilayətlərində cəbhə xəttini dondurma ehtimalını güzəşt kimi nəzərdən keçirdiyi bildirilir, baxmayaraq ki, o, digər tələblərini saxlayır. Bunlara Donetsk və Luqansk vilayətləri üzərində tam Rusiya nəzarəti, ilhaq edilmiş Krımın Rusiya ərazisi kimi tanınması, Ukraynanın NATO üzvlüyündən imtina etməsi, NATO-nun şərqə doğru genişlənməsinin dayandırılması, Ukrayna silahlı qüvvələrinə məhdudiyyətlər və Qərb qoşunlarının Ukraynada qadağan edilməsi daxildir. Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski dəfələrlə bəyan edib ki, milli ərazilərin güzəşti konstitusiyaya ziddir. Ukrayna Prezident Ofisinin müşaviri Mixaylo Podolyak, Ukraynanın mövcud cəbhə xətti boyunca münaqişəni dondurmağa və bəzi əraziləri "de-fakto" itirilmiş kimi qəbul etməyə hazır olduğunu, lakin gələcəkdə onları diplomatik və iqtisadi yollarla geri qaytarmağı planlaşdırdığını ifadə edib. O, Putinin strategiyasını atəşkəssiz uzunmüddətli danışıqlar kimi təsvir edib və güzəştlərin müharibəni bitirməyəcəyini vurğulayıb. Podolyak həmçinin qeyd edib ki, Ukrayna öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Rusiya ərazisinə çata bilən raketlərə ehtiyac duyur.

Zelenski Putinlə birbaşa danışıqları sülh üçün "ən effektiv yol" hesab edir. Lakin Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov Putinlə Zelenski arasında görüşün planlaşdırılmadığını, çünki Putinin yalnız əhəmiyyətli bir "prezident gündəliyi" olduğu halda görüşməyə hazır olduğunu və bu gündəliyin hələ mövcud olmadığına inandığını bildirib. Lavrov həmçinin Rusiyanın Alyaskada Putin-Tramp görüşü zamanı "çeviklik" göstərdiyini, lakin Zelenskinin NATO üzvlüyündən imtina etmək, ərazi məsələlərini müzakirə etmək və rus dilinə qoyulan qadağanı ləğv etmək kimi şərtləri rədd etdiyini iddia edib.

Adətən Ukraynanın müttəfiqi kimi görünən Macarıstan və Polşa fərqli mövqelər nümayiş etdiriblər. Macarıstanın xarici işlər naziri Peter Szijjarto Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenskini Macarıstanı "təhdid etməyi" və onun enerji təhlükəsizliyinə qarşı "məsuliyyətsiz hücumları" dayandırmağa çağırıb. Bu bəyanat Zelenskinin Rusiyadan Macarıstana neft tədarük edən "Dostluq" (Druzhba) neft kəmərinin mövcudluğunun Macarıstanın mövqeyindən asılı olduğuna dair açıqlamalarından sonra verilib. Szijjarto Ukraynanın enerji sisteminin "ciddi hücumlara" məruz qaldığını və enerji təhlükəsizliyinə hücumların suverenliyə hücum təşkil etdiyini vurğulayıb. Ukraynanın xarici işlər naziri Andriy Sybiha cavab olaraq bildirib ki, Zelenski Macarıstanın deyil, Ukraynanın prezidentidir və Macarıstanın enerji təhlükəsizliyi öz əlindədir, o, enerji mənbələrini şaxələndirməyi məsləhət görüb. Szijjartonun şərhləri Ukrayna qüvvələrinin "Dostluq" neft kəməri üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən neft nasos stansiyalarına zərbələr endirməsi və Macarıstana neft tədarükünün pozulması fonunda səslənib. Macarıstan həmçinin əvvəllər Brüsseldə €50 milyardlıq yardım paketi və Ukraynanın Aİ üzvlüyü danışıqları da daxil olmaqla, Ukrayna tərəfdarı təşəbbüsləri bloklamışdı.

Avqustun əvvəlində vəzifəyə başlayan Polşanın yeni prezidenti Karol Navrocki, oktyabrın 1-dən Ukraynaya Starlink peyk internet xidmətləri üçün maliyyəni faktiki olaraq dayandırıb. Polşanın rəqəmsallaşdırma naziri Krzysztof Qavkovski Navrockinin bu müddəanı ehtiva edən Ukrayna vətəndaşlarına yardım haqqında qanuna veto qoymasının "Ukraynanın internetini kəsdiyini" və Ukrayna administrasiyası üçün təhlükəsiz məlumat saxlamağa dəstəyi dayandırdığını bildirib. Polşanın Rəqəmsallaşdırma Nazirliyi tərəfindən Ukrayna üçün Starlink xidmətlərinin dəyəri ildə təxminən 50 milyon dollar idi. Milli-mühafizəkar "PiS" partiyasının nümayəndəsi olan Navrocki Polşada ukraynalı qaçqın uşaqlar üçün ödənişlərin uzadılmasına da veto qoyub və işləməyən ukraynalılara ödənişləri bəyənmədiyini bildirib. O, həmçinin vətəndaşlıq üçün müraciət müddətini üç ildən on ilədək artırmaq və OUN-UPA simvolikasını faşist və sovet kommunist simvolları ilə bərabərləşdirən qanun layihəsi kimi digər anti-Ukrayna təşəbbüsləri də təklif edib, lakin bunlar hələ rəsmi olaraq parlamentə təqdim olunmayıb.

NATO və Rusiya arasında artan gərginliyə cavab olaraq, Almaniya hökuməti silahlı qüvvələrinin sayını artırmaq və hərbi hazırlığı gücləndirmək qərarına gəlib. Bu, könüllü hərbi xidmət haqqında qanun layihəsini əhatə edir ki, bu da hərbi xidmətə çağırış hədəflərinə çatılmadığı təqdirdə məcburi xidmətə səbəb ola bilər. Almaniyanın Müdafiə Nazirliyi altı aylıq könüllü proqram vasitəsilə 100 000-dən çox təlim keçmiş ehtiyatda olanların sayını iki dəfə artırmağa ümid edir, bəzi könüllülər fəal xidmətdə karyera qura bilərlər. Müdafiə naziri Boris Pistorius hərbi xərclərin planlaşdırılan artımı çərçivəsində 2030-cu illərin əvvəlinə qədər fəal xidmət üzvlərinin sayını 180 000-dən 260 000-ə çatdırmağı hədəfləyir. Kansler Friedrich Merz "Rusiya Avropada azadlıq, sülh və sabitlik üçün ən böyük təhlükədir və uzun müddət belə də qalacaq" deyə bəyan edib. Pistorius Rusiyaya qarşı etibarlı bir çəkindirmə siyasəti üçün güclü, yaxşı təchiz olunmuş bir ordunun vacibliyini vurğulayıb. Almaniyada məcburi hərbi xidmət rəsmi olaraq 2011-ci ildə dayandırılıb.

Rusiya da beynəlxalq sazişlərdən çıxmağa davam edir, hökuməti prezident Vladimir Putini İşgəncənin və Qeyri-insani və ya Ləyaqəti alçaldan Rəftarın və ya Cəzanın Qarşısının Alınması üzrə Avropa Konvensiyasını pisləməyə çağırıb. Rusiya bu konvensiyanı 1998-ci ildə ratifikasiya edib, lakin 2022-ci ildə Ukraynaya tammiqyaslı işğalından sonra, o cümlədən Avropa Şurasından və İnsan Haqları üzrə Avropa Konvensiyasından çıxaraq və Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin qərarlarını icra etməkdən imtina edərək beynəlxalq təşkilat və konvensiyalardan çıxmağa başlayıb.

Ümumilikdə, münaqişə qlobal dinamikanı formalaşdırmaqda davam edir, müxtəlif ölkələri öz müttəfiqliklərini, enerji siyasətlərini və hərbi hazırlıqlarını yenidən qiymətləndirməyə vadar edir.