Ukraynadakı humanitar böhran sülh danışıqları və hərbi cinayət iddiaları fonunda dərinləşir

Volodimir Zelenski

Ukraynada genişmiqyaslı müharibə davam etdikcə, humanitar böhranların kəskinləşməsi, hərbi cinayətlərlə bağlı davamlı iddialar və yenilənmiş, lakin kövrək diplomatik təşəbbüslərin mürəkkəb mənzərəsi ortaya çıxır. Ukrayna öz ərazisini müdafiə etmək üçün daxili silah istehsalını əhəmiyyətli dərəcədə artırsa da, münaqişənin insan itkiləri, xüsusən də köçkün və məcburi köçürülmüş mülki şəxslərin ağır vəziyyəti açıq-aydın qalır.

2022-ci ilin fevralında Rusiyanın genişmiqyaslı işğalı başlayandan bəri milyonlarla ukraynalı köçkün düşüb və münaqişə ciddi humanitar problemlərə səbəb olub. Son hesabatlarda vurğulanan ən narahatedici məqamlardan biri Ukraynalı uşaqların Rusiya ərazisinə məcburi köçürülməsi və “yenidən tərbiyə edilməsi” iddiasıdır.

Bu ayın əvvəlində Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi (AİHM) Rusiyanı Ukraynalı uşaqların məcburi deportasiyası da daxil olmaqla, insan hüquqlarının sistemli şəkildə pozulmasında ittiham edib. Bu ittihamları daha da gücləndirən “Globsec” qlobal analitik mərkəzinin yeni hesabatında iddia edilir ki, Rusiyanın hərəkətləri Ukraynanın demoqrafik dayanıqlığını pozmaqla gələcəyini “oğurlamaq” məqsədi daşıyan “müasir Avropa tarixində mülki əhaliyə qarşı ən məqsədyönlü və dağıdıcı hücumlardan biri”dir.

“Rusiyanın əhalinin köçürülməsini və uşaqların deportasiyasını silaha çevirməsi… davam edən müharibədə Ukraynanın demoqrafik dayanıqlığını pozmaq üçün hazırlanmış Kremlin hibrid müharibə strategiyasının əsas elementləridir”, – Globsec-in tədqiqatçısı və 2025-ci ilin iyununda Globsec Forumunda təqdim olunan hesabatın müəllifi Meqan Gittos bildirib.

Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi (BCM) bu ittihamlara sərt mövqe nümayiş etdirərək, 2023-cü ilin martında Rusiya prezidenti Vladimir Putin və Rusiyanın uşaq hüquqları üzrə komissarı Mariya Lvova-Belova barəsində həbs qərarı çıxarıb və onları müharibə zamanı uşaqların qanunsuz deportasiyası və köçürülməsi hərbi cinayətinə görə məsuliyyət daşıdıqlarını bildirib.

Bu ciddi narahatlıqlar fonunda bir neçə cəbhədə yeni inkişaflar baş verir:

Sərhəddə humanitar etirazlar: İyulun 12-də Rusiyadan qovulan keçmiş Ukrayna vətəndaşları Rusiya-Gürcüstan sərhədindəki Verxniy Lars keçid məntəqəsində etiraz aksiyası keçiriblər. Bufer zonasının zirzəmisində ilişib qalan 60-70-ə yaxın şəxs Gürcüstan sərhəd xidmətinin əməkdaşlarına etiraz etmək üçün yuxarı mərtəbəyə qalxıblar. Onlar Qırmızı Xaçdan kifayət qədər humanitar yardımın olmadığını bildirərək, su kimi əsas ehtiyaclar üçün Duty Free zonasına buraxılmağı tələb ediblər. Ukraynaya deportasiya gözləyən bəzi etirazçılar sağlam şəxslərin və vərəm xəstələrinin ayrı otaqlara yerləşdirilməsini tələb edərək, “qəddar rəftardan bezdiklərini” bildiriblər. Gürcüstan isə keçmiş məhbusları “milli təhlükəsizliyə təhdid” hesab edərək ölkəyə buraxmır.

Ukraynada silah istehsalı sürətlə artır: Davam edən çətinliklərə baxmayaraq, Ukrayna daxili silah istehsalını əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Ukraynanın müdafiə naziri Denis Şmıqalın sözlərinə görə, genişmiqyaslı müharibə başlayandan bəri silah istehsalı 35 dəfə artıb və sürəti azaltmaq planlaşdırılmır. Şmıqal qeyd edib ki, hazırda cəbhədə Ukrayna silahlarının payı 40% təşkil edir və hədəf 50%-ə çatmaqdır. İyulun 18-də Prezident Volodimir Zelenski Şmıqal ilə görüşərək, Müdafiə Qüvvələri üçün pilotsuz uçuş aparatları ilə bağlı bütün müvafiq müqavilələri təcili şəkildə bağlamağı tapşırıb.

Sülh danışıqları səylərinin yenilənməsi: Ukrayna Rusiya ilə gələn həftə yeni sülh danışıqları raundunun keçirilməsini təklif edib. Prezident Volodimir Zelenski Kiyevin Moskvaya bu müzakirələr üçün təklif göndərdiyini açıqlayaraq, “atəşkəsə nail olmaq üçün hər şey edilməlidir” deyə vurğulayıb. Zelenski Rusiya həmkarı ilə şəxsən görüşməyə hazır olduğunu təkrarlayaraq, “həqiqi və davamlı sülhün təminatı üçün liderlər səviyyəsində görüş lazımdır” deyib. Ukrayna Milli Təhlükəsizlik və Müdafiə Şurasının yeni rəhbəri Rüstəm Umərov Moskvaya təklif göndərib.

May və iyunun əvvəlində İstanbulda keçirilən əvvəlki birbaşa sülh danışıqları yalnız əsir mübadiləsi və həlak olanların cəsədlərinin qaytarılması barədə razılıqla nəticələnib, atəşkəsə nail olmaq mümkün olmayıb. Kremlin sözçüsü Dmitri Peskov iyulun 20-də Rusiya dövlət televiziyasında yayımlanan müsahibəsində Putinin Ukrayna ilə sülh nizamlanmasına doğru irəliləməyə hazır olduğunu bildirib, lakin Moskvanın əsas məqsədinin işğalın əvvəlində qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatmaq olduğunu vurğulayıb. Bu məqsədlərə Donetsk, Luqansk, Zaporojye və Xerson vilayətlərinin tələb edilməsi, habelə Ukrayna silahlı qüvvələrinə və Kiyevin xarici hərbi əməkdaşlığına ciddi məhdudiyyətlər qoyulması daxildir.

Statistikaların arxasında duran insan hekayələri xüsusilə dəhşətlidir. Vovçanskdan kiçik qardaşı ilə birlikdə Rusiyaya məcburi aparılan Kseniya Koldina öz təcrübəsini “ideoloji beyin yuyulması” kimi təsvir edib. O, “Vacib məsələlər haqqında söhbətlər” dərslərində iştirak etməyə məcbur edildiyini, bunu “populyar Rusiya təbliğatı” adlandırdığını və Rusiya himnini oxuduğunu bildirib. Koldina deyib ki, müəllimlər və kollec rəhbərliyi onu pul və mənzil təklif edərək Rusiya vətəndaşlığı almağa inandırmağa cəhd ediblər, lakin o, imtina edib.

“Əsas odur ki, biz öz məqsədlərimizə çataq. Məqsədlərimiz aydındır”, – Peskov Rusiyanın məqsədlərinə istinad edərək qeyd edib.

“Bring Kids Back UA” təşəbbüsünün məlumatına görə, 2022-ci ildən bəri təxminən 19 546 Ukraynalı uşaq Rusiyaya deportasiya edilib, onlardan yalnız 1399-u geri qaytarılıb. Rusiya həmçinin uşaqların geri qayıtmasına mane olmaq üçün onların adlarını dəyişməkdə ittiham olunur.

“Emile Foundation” təşkilatının həmtəsisçisi Mariam Lambert Rusiyadakı Ukraynalı uşaqlara göstərilən təzyiqi “qəsdən və təşkilatlanmış cinayət” adlandırıb. O, RFE/RL-ə bildirib: “Ukraynadakı uşaqlar Rusiyanın hədəfinə çevrilir, məqsəd onların kimliyinin tamamilə silinməsidir… Bütün məqsəd Rusiyada yeni bir nəsil formalaşdırmaqdır. Və bu, Cenevrə Konvensiyasına görə cinayətdir”.

Ukraynanın ombudsmanı Dmitri Lubinets də bu narahatlıqları təkrarlayaraq, Rusiyanın Ukraynalı uşaqlar haqqında məlumatları bölüşməkdən yayındığını bildirib, çünki onlar “hər bir geri qaytarılan uşağın potensial şahid olduğunu tam başa düşürlər”. Lubinets iddia edib ki, “Ukraynalı uşaqların deportasiyasının əsas məqsədi tamamilə aydındır: onları Rusiyanın gələcək əsgərlərinə çevirmək”. O əlavə edib ki, onların sənədləri dəyişdirilir və onlar yalnız rus dilində danışmağa və özlərini rus kimi təqdim etməyə məcbur edilirlər.

RFE/RL-in Ukrayna Xidmətinin “Sxema” araşdırma layihəsinin araşdırmaları Rusiyanın işğal olunmuş ərazilərdə Ukraynalı gəncləri öz tərəfinə çəkmək və onları öz ölkələrinə qarşı döyüşməyə hazırlamaq üçün “Yunarmiya” adlı militarist gənclər təşkilatından istifadə etdiyini ortaya qoyub. Krımın işğalından sonra Kiyevə köçürülən “Regional İnsan Hüquqları” Mərkəzinin hüquqşünası Katerina Raşevska bildirib ki, “Yunarmiya” xüsusi olaraq yalnız rus uşaqlarını deyil, həm də işğal olunmuş ərazilərdən olan Ukraynalı uşaqları militarist yenidən tərbiyəsi məqsədilə yaradılıb.

Ailələr üçün emosional zərər çox böyükdür. Krımdakı düşərgədən oğlunu geri almağa çalışan Tatyana adlı bir ana Rusiya rəsmiləri tərəfindən Ukrayna kəşfiyyatına işləməkdə ittiham olunaraq saxlanılıb. Kseniya Koldina da 14 yaşlı qardaşını geri qaytarmaqda böyük çətinliklərlə üzləşib, qardaşına “beyin yuyulması” aparılaraq “Ukraynada nasistlərin fəaliyyət göstərdiyinə” və orada heç kimə lazım olmadığına inandırılıb. Üç saatlıq inandırmadan sonra qardaşı nəhayət qayıtmağa razılaşıb, onun rusiyalı övladlığa götürən anası isə onlara “Gedin, Ukraynanıza gedin, onsuz da o tezliklə Rusiya olacaq” deyib.

Ukrayna öz müdafiə imkanlarını gücləndirməkdə və yeni sülh danışıqları başlatmaqda dayanıqlılıq nümayiş etdirsə də, məcburi köçürülmüş uşaqların dərin narahatedici problemi münaqişənin əsasında duran dərin humanitar böhranı vurğulayır. Ukrayna bu uşaqların qaytarılmasını hər hansı potensial sülh danışıqlarında əsas mövzuya çevirib. Zərərçəkənlərin ifadələri beynəlxalq fəaliyyətə və hesabatlılığa təcili ehtiyacı vurğulayır, çünki bir nəsil Ukraynalı uşağın gələcəyi təhlükə altındadır.