"Tramp Marşrutu” razılaşması: Yeni fəsil, yoxsa Cənubi Qafqazda davamlı qeyri-sabitlik?

2025-ci il avqustun 8-də Vaşinqtonda Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və ABŞ Prezidenti Donald Tramp arasında keçirilən görüş Cənubi Qafqaz üçün əhəmiyyətli məqam olub. Görüşdə sülh müqaviləsi mətninin paraflanması və “Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu”nun (TRIPP) yaradılması razılaşdırılıb. Potensial irəliləyiş kimi qiymətləndirilsə də, saziş birmənalı qarşılanmayıb və regionda dərin parçalanmaları üzə çıxarıb.

“Tramp Marşrutu”nun izahı

Vaşinqton razılaşmasının əsasını TRIPP – ABŞ-ın idarə etdiyi, Azərbaycanın əsas hissəsini Ermənistan ərazisindən keçərək Naxçıvan anklavı ilə birləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuş marşrut təşkil edir. Liderlər tərəfindən imzalanmış üçtərəfli bəyannamə Ermənistanın suverenliyini, ərazi bütövlüyünü və yurisdiksiyasını qoruduğunu təsdiq etməklə yanaşı, maneəsiz əlaqəni də zəmanət verir. Bu, Azərbaycanın uzun müddətdir davam edən tələbini cavablandırır və Amerika icarə müqaviləsi həll yolu kimi təqdim olunur. TRIPP-lə bağlı razılaşma prinsipial olsa da, onun yaradılması və gələcəkdə ona nəzarətlə bağlı bir çox detallar hələ də dəqiqləşdirilməyib.

Daha bir əhəmiyyətli nəticə isə Bakı və İrəvan arasında uzun müddətdir vasitəçilik edən qurum olan Minsk Qrupunun ləğvini xahiş edən birgə məktubun ATƏT-ə göndərilməsi barədə razılıq əldə olunmasıdır.

Regional dinamikada dəyişiklik: Kim qalib, kim məğlubdur?

Vaşinqton görüşü geniş şəkildə ABŞ və Azərbaycanın əsas qələbəsi kimi qiymətləndirilir, eyni zamanda Rusiyanın və İranın regiondakı təsirinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

ABŞ başqalarının bacarmadığını bacarıb, kritik bir marşruta sponsorluq edib və regionda öz mövqeyini bərpa edib. Dövlət Departamentinin sözçüsü Temmi Brüs bu sazişlə bağlı “Prezident Trampa ciddi yanaşmaq” lazım olduğunu vurğulayaraq, onun onun üçün əhəmiyyətini qeyd edib.

Azərbaycan üçün saziş Naxçıvanla birbaşa əlaqə tələbini yerinə yetirən və ABŞ-la münasibətlərində əhəmiyyətli yüksəlişin siqnalını verən “tarixi qələbə” kimi qiymətləndirilir. Prezident İlham Əliyevin əsas məqsədi ABŞ-la əlaqələri bərpa etmək, Azadlığa Dəstək Aktının 907-ci maddəsinin ləğvinə nail olmaq və iqtisadi və enerji əməkdaşlığını yenidən işə salmaq idi ki, o, bunlara nail oldu.

Ermənistanın reaksiyası daha qeyri-müəyyən olub. Bəziləri bunu münaqişədən uzaqlaşmaq və tranzit əlaqələrinin yenidən açılması sayəsində potensial iqtisadi sıçrayış kimi “ehtiyatlı ümidlə” qarşılasa da, müxalifət bunu əsasən Azərbaycana fayda verən “ birtərəfli güzəştlər” kimi qiymətləndirir. Detalların olmaması və Ermənistan Konstitusiyasının dəyişdirilməsi ilə bağlı ilkin şərt narahatlıq doğurur, çünki bu, 2027-ci ilə qədər keçirilməsi mümkün olmayan referendum tələb edəcək.

Rusiyanın regionda mövqeyi “ağır zərbə” alıb. Razılaşma əvvəllər təklif olunan marşrutu nəzarətdə saxlayan və əsas regional oyunçu olan Rusiyanı kənarda qoyub. Kreml təbliğatçıları, o cümlədən Vladimir Solovyov, Xəzər dənizində NATO bazasının yaradılmasının qarşısını almaq üçün Azərbaycana qarşı “xüsusi hərbi əməliyyat” təhdidi ilə çıxış edərək, Moskvanın qəzəbini və təsirinin azalması ilə bağlı narahatlığını nümayiş etdiriblər. Rusiyalı rəsmilər həmçinin Azərbaycan mallarına qadağa qoyulmasını və Rusiyadakı azərbaycanlılara “təzyiqlər” edilməsini təklif ediblər. Lakin Azərbaycan bu təhdidləri açıq şəkildə rədd edərək, Rusiyanın Ukraynadakı hərbi fəaliyyətini vurğulayıb və Azərbaycana hücumun Türkiyəyə hücum olacağını bildirib.

İran “Tramp Marşrutu”nu “qırmızı xətt” və regional təhlükəsizliyinə, geosiyasi xəritəsinə təhlükə kimi, xüsusən də Qafqazda “Amerika dəhlizi” potensialına görə qiymətləndirir. İranın rəsmiləri, o cümlədən Ali Rəhbərin müşaviri Əli Əkbər Vilayəti, İranın belə bir dəhlizin tikintisinin qarşısını alacağını bildirib və şimal-qərb sərhədlərində keçirilən hərbi təlimlər bunu nümayiş etdirir. Əvvəlcə sülh sazişini alqışlasa da, Tehran sonradan sərhədləri yaxınlığında xarici müdaxilə ilə bağlı ciddi narahatlığını bildirib. Lakin İran Prezidenti Məsud Pezeşkiyan TRIPP sazişinin İranın ərazi bütövlüyü və Avropa ilə əlaqə ilə bağlı bəzi tələblərini qarşıladığını qeyd etsə də, ABŞ və Ermənistan şirkətlərinin bu marşrutu tikməsi ilə bağlı narahatlığını dilə gətirib. Saziş İranın Azərbaycanın Naxçıvanla yeganə marşrutu və təbii qaz tədarükçüsü kimi mövqeyini ciddi şəkildə zəiflədə bilər.

Türkiyə sazişi regional sülh və rifah üçün “tarixi fürsət” kimi qiymətləndirib. TRIPP üzrə irəliləyiş Türkiyənin illər əvvəl prinsipial olaraq razılaşdırılan, lakin əvvəllər dondurulmuş Ermənistanla sərhədini açmasına da yol aça bilər.

Çətinliklər və irəliyə doğru yol

Təntənəli qarşılanmasına baxmayaraq, əhəmiyyətli çətinliklər qalmaqdadır. TRIPP-in həyata keçirilməsi ilə bağlı ətraflı planların olmaması suallar doğurur. Ermənistanın daxili siyasi parçalanması və tam ratifikasiya üçün tələb olunan konstitusiya dəyişiklikləri maneələr yaradır. Ekspertlər, avtoritar dövlətlərin sazişləri həyata keçirməkdə etibarsız olduğunu vurğulayır və 2020-ci il atəşkəs bəyanatının yerinə yetirilmədiyini qeyd edir.

NATO, ATƏT, Aİ və Avropa Şurası kimi beynəlxalq qurumlar sazişi regional təhlükəsizlik və sülhə doğru mühüm addım kimi qiymətləndirərək, onu alqışlayıb və bütün tərəfləri razılaşdırılmış addımları vaxtında həyata keçirməyə çağırıb. Lakin əsas sual ondan ibarətdir ki, Vaşinqton “bir günlük fotoqrafiya fürsətindən” sonra “davamlı Amerika iştirakını” qoruyub saxlayacaqmı? Nəticəyə gələcək ABŞ administrasiyaları və Rusiyanın regional təsirini daha da zəiflədə biləcək davamlı Rusiya-Ukrayna münaqişəsi də təsir edəcək.

Nəticədə, “Tramp Marşrutu” uzun müddətdir davam edən məsələnin həlli və Cənubi Qafqazda geosiyasi ittifaqların yenidən formalaşması istiqamətində cəsarətli bir addım olsa da, onun uzunmüddətli uğuru əhəmiyyətli siyasi, təhlükəsizlik və diplomatik maneələrin aradan qaldırılmasından asılıdır.