Toponimlər, abidələr və suverenlik: necə Aivazovskinin Qərbdəki heykəlinin sökülməsi Baku–Moskva ritorikasında yeni mübahisə yaratdı

1 avqust 2025-ci ildə Azərbaycan hakimiyyəti XIX əsrin rus-erməni rəssamı Ivan Aivazovskinin Xankəndidə (Stepanakert/Artsax) yerləşən heykəlini sökdü. Bu yerli əməliyyat qısa zamanda “toponim müharibəsi”nə çevrildi, Moskva tərəfdən sərt açıqlamalar, qarşılıqlı mediabəyanatlar və Cənubi Qafqazda suverenlik məsələləri ətrafında yeni mübahisələrə səbəb oldu.

Ivan Aivazovski (xristian adlandırılan Ovanes Ayvazyan) 1817-ci ildə Krımda erməni ailəsində dünyaya gəlib. O, dəniz mənzərələri ilə məşhurlaşan sənətkar kimi bütün dünyada tanınır və onun əsərləri Rusiya, Ermənistan, Ukrayna və digər ölkələrdə yüksək qiymətləndirilir. 2021-ci ildə rus sülhməramlılarının razılığı ilə Xankəndidə onun bürünc heykəli ucaldıldı və bu heykəl 2025-ci ilin avqustuna qədər mədəni jest kimi qəbul edilirdi.

Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi heykəlinn “rəsmi Bakıdan icazə alınmadan qoyulduğunu” bildirərək bunu “ərazi bütövlüyümüzə hörmətsizlik” adlandırdı. Azərbaycan Dövlət Agentliyi AZƏRTAC Sovet dövrünün “Stepanakert” topoinimindən istifadə etdiyinə görə TASS-a rəsmi şikayət ünvanladı. TASS artan tənqidlərə görə başlığı iki dəfə dəyişdi: əvvəl “Stepanakert”i “Dağlıq Qarabağ”la, sonra “Qarabağ”la əvəz etdi, lakin mətn yenə də “Arsax” terminini saxladı və bu, mübahisələri daha da dərinləşdirdi.

Rusiya tərəfinin reaksiyası dərhal gəldi:

Dövlət Dumasının deputatı Konstantin Zatulin sökülməni “vəhşilik” və “ağlagəlməz hərəkət” adlandırdı.

Rusiya XİN-in rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova Telegramda Aivazovskinin əsərlərini paylaşaraq Bakuya “əhəmiyyətsizlik” ittihamı irəli sürdü.

“Moskovskiy Komsomolets” qəzeti “Ukraynadan sonra Bakı abidələrə müharibə elan etdi” başlığı ilə Azərbaycanı nasist Almaniyası ilə müqayisə etdi. Müəllif Marina Perevozkina bu sökülməni fizikaçı Heinrich Hertz-in nasistlər tərəfindən bustunun sökülməsinə bənzətdi.

İşğal altındakı Krım rəhbəri Sergey Aksionov heykəli bərpa edib layiqli yerə qoymağa hazır olduqlarını bildirdi.

Bu reaksiyalar yerli qərarı beynəlxalq qalmaqala çevirdi.

Bu hadisə boşluqda yaranmayıb. 2024-cü ilin dekabrından bu yana Bakı–Moskva münasibətlərində gərginlik artıb:

AZAL təyyarəsinin qəzaya uğraması (dekabr 2024): Azərbaycan rus HNİ-lərini günahlandırdı.

Yekaterinburq əməliyyatı (iyun 2025): Ziyyəddin və Hüseyn Səfərov qardaşları öldü.

Mediya və diaspor liderlərinin həbs olunması: “Sputnik Azərbaycan”ın rəhbəri FSB-yə işləməkdə ittiham edildi; Azərbaycanda 11 Rusiya vətəndaşı narkotik və kibercinayətlərə görə həbs olundu; Xankəndidə Şahin Şıxlinski və onun oğlu Mütəvəlli Şıxlinski saxlanıldı.

Mixail Qusmanın vəzifədən azad edilməsi: TASS-ın baş direktor müavini, həftə əvvəl Aliyev forumunda iştirakından sonra işdən çıxarıldı.

Aivazovskinin heykəli tarix, toponimlər və suverenlik mübarizəsinin simvoluna çevrildi.

Aivazovskinin heykəlinn sökülməsi və Stepanakert/Xankəndi/Arsax adlarının mübahisəsi göstərir ki, mədəniyyət simvolları diplomatik alətə çevrilə bilər. Terminlər və abidələr məsələsində tərəflər güzəştə getmədikcə, sənət irsi ilə suverenlik arasında yeni balans tapanadək gərginlik davam edə bilər.