Emin Hüseynov: “Azərbaycan zəngindir, amma azad deyil”

İnsan Haqları İnstitutunun direktoru və mühacirətdə olan azərbaycanlı hüquq müdafiəçisi Emin Hüseynov SkyTG24-ə bu yaxınlarda verdiyi müsahibədə Vaşinqtonun vasitəçiliyi ilə Azərbaycan və Ermənistan arasında bağlanmış razılaşmanı səmimi və ayıq-sayıq qiymətləndirməyi təklif edib. Bəziləri tərəfindən Cənubi Qafqazda sülhə doğru irəliləyiş kimi qiymətləndirilsə də, Hüseynov xəbərdarlıq edir ki, bu saziş Azərbaycan daxilində köklü insan haqları böhranını həll etmək üçün çox az rol oynayır.

ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə Vaşinqtonda imzalanan saziş həm İrandan, həm də Rusiyadan yan keçməklə Azərbaycanı öz eksklavı olan Naxçıvana və oradan da Türkiyəyə birləşdirən strateji tranzit dəhlizi yaradır. Bu, Bakı ilə İrəvan arasında onilliklər boyu davam edən düşmənçiliyə son qoymaq üçün tarixi addım kimi qeyd olunur. Amma Hüseynov üçün bu, əsl sülh sazişindən uzaqdır.

"Azərbaycan öz resursları sayəsində zəngindir, lakin azad ölkə deyil. Ən azı 30 jurnalist həbsdədir, onlarla siyasi məhbus unudulub".

Azərbaycan hökumətini tənqid etdiyinə görə təqiblərə məruz qaldıqdan sonra hazırda İsveçrədə yaşayan Hüseynov vurğulayıb ki, sazişin mətnində demokratiya, siyasi azadlıqlar, vicdan məhbuslarının azadlığa buraxılması ilə bağlı heç bir müddəa yoxdur. Bunun əvəzinə, diqqət sırf iqtisadi - infrastrukturun açılması, enerji əməkdaşlığı və ticarətdir.

O qeyd edir ki, sövdələşmə Prezident İlham Əliyevin beynəlxalq legitimliyini gücləndirir, xüsusilə Avropanın Rusiya qazına alternativ axtardığı və Azərbaycanın özünü əsas təchizatçı kimi göstərdiyi bir vaxtda. Bununla belə, bu xarici tanınma “evdəki rejim toxunulmaz qaldığı zaman” baş verir.

Hüseynov etiraf edir ki, Qərb şirkətlərinin mövcudluğu və artan əlaqə, nəzəri olaraq, şəffaflığın və hesabatlılığın artırılması üçün Bakıya təzyiq imkanları yarada bilər. Bununla belə, o, ehtiyatlı olaraq qalır:

"İqtisadi əlaqələr olmadan biz fəalların siyasi qərar qəbul edənlərlə əlaqə qurmaq üçün heç bir kanalı yoxdur. Bu razılaşma bizə insan haqları üçün təkan vermək üçün yer verə bilər - lakin bu, hələ də onu sülh kimi təqdim edənlərin fasad qələbəsidir."

Müsahibədə geosiyasi dəyişikliklərə də toxunulur. Ermənistanın Rusiyaya güvənməkdən uzaqlaşması, “Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu” adlanan strateji nəticələrin və İranın səssiz reaksiyası dəhlizin təsirinin Qafqazdan uzaqlara necə yayılacağını göstərir.

Bununla belə, Hüseynovun əsas mesajı aydındır: hüquqsuz sülh heç də sülh deyil. Nə qədər ki, müxalif fikirlər susdurulub, jurnalistlər həbs edilib, seçkilər legitimlik yoxdur, Azərbaycanın daxili reallığı beynəlxalq aləmdəki imicinə zidd olaraq qalacaq.

Bakının avtoritar rejiminin tənqidçisi olan Hüseynov razılaşmaya şübhə ilə yanaşaraq onu "əsl sülh müqaviləsindən daha çox niyyət bəyannaməsi, memorandum" kimi təsvir edib. O, bunun "yaxşı başlanğıc nöqtəsi" olduğunu etiraf etsə də, əsasən bütün tərəflərə dialoqda olduqlarını nümayiş etdirməyə imkan verən bir formalitet kimi qiymətləndirir. Hələ tam dərc olunmayan bu sənəd Sovet İttifaqının dağılmasından miras qalan və 40 ilə yaxın davam edən, iki müharibəyə səbəb olan, 2023-cü ildə Azərbaycanın separatçı Dağlıq Qarabağ bölgəsinə hərbi hücumu ilə nəticələnən və 100 mindən çox etnik erməninin məcburi köçkün düşməsinə səbəb olan ərazi mübahisəsini həll etməyi hədəfləyir.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Hüseynov tərəfindən geosiyasi imkanlardan məharətlə istifadə edən "çox praqmatik insan" kimi təsvir edilir. Rusiya təcrid olunarkən və Avropa enerji böhranı ilə üzləşərkən, Əliyev Azərbaycanı əvəzedilməz tərəfdaş kimi yenidən mövqeləndirib. Bu razılaşma ona "beynəlxalq səhnədə legitimlik qazandırır, eyni zamanda ölkə daxilində rejim toxunulmaz qalır". Hüseynov hesab edir ki, bu sülhün pozulması halında Qərbin iqtisadi cavab tədbirləri riski yüksək olduğu üçün bu sülh davamlı ola bilər.

Avropaya əsas təbii qaz ixracatçısı və İtaliyanın Əlcəzairdən sonra ikinci ən böyük təchizatçısı olmasına baxmayaraq, Azərbaycan Avropa Parlamentinin repressiya və insan hüquqları pozuntularını pisləyən çoxsaylı qətnamələri ilə üzləşib, lakin əhəmiyyətli sanksiyalar tətbiq edilməyib. Xüsusilə, ABŞ razılaşmaları 1992-ci il Azadlığı Dəstəkləmə Aktının 907-ci maddəsi ilə tətbiq edilən Bakıya birbaşa yardıma qoyulan qadağanın ləğvini də əhatə edir. Bu, Moskvadan tədricən uzaqlaşma müqabilində Azərbaycanla Qərb arasında münasibətlərdə maneələrin azaldılması deməkdir.

Bununla belə, Hüseynov xəbərdarlıq edir ki, "Bakı ikili oyun oynayır", Rusiyaya daha az ehtiyac olduğunu bəyan etsə də, Vladimir Putinlə əlaqələri tamamilə kəsmir və ölkənin daxili vəziyyəti ilə məşğul olmur. Vaşinqtonda imzalanmış razılaşmalar tamamilə iqtisadi xarakter daşıyır və insan hüquqlarından və ya Azərbaycan vətəndaşlarının vəziyyətindən bəhs edilmir. Hüseynov qeyd edir ki, resurslarla zəngin olmasına baxmayaraq, Azərbaycan "azad ölkə deyil", "ən azı 30 jurnalist və onlarla siyasi məhbusun həbsdə" olduğunu bildirir. Bununla belə, o, bu iqtisadi əlaqələrin fəalların insan hüquqları uğrunda mübarizələrini davam etdirmək üçün yeni dialoq yolları aça biləcəyinə ümid edir.

Ermənistan üçün Baş nazir Nikol Paşinyanın motivasiyası aydındır: "Rusiya Dağlıq Qarabağdakı son hərbi böhran zamanı müdaxilə etmədi". Nəticədə, İrəvan özünü xəyanətə uğramış hiss edir və Avropa və ABŞ-dan qoruma axtarmaqda maraqlıdır.

ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə əldə edilən razılaşmanın əsas tərkib hissəsi Ermənistan ərazisindən keçən 40 kilometrlik dəhlizin yaradılmasıdır. Bu dəhliz Azərbaycanı Naxçıvan eksklavı ilə və oradan da Türkiyə ilə birləşdirəcək, beləliklə, İran və Rusiyanı ötüb keçəcək. Bu dəhlizdə həm enerji, həm də texnoloji inkişaf üçün müxtəlif infrastrukturların yerləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Hüseynov bunu "TRIPP" – "Trump Route for International Peace and Prosperity" (Trampın Beynəlxalq Sülh və Rifah Marşrutu) adlandırır. O, bunu ikitərəfli qılınc kimi görür: bu, Əliyevin iqtisadi gücünü gücləndirsə də, Qərb şirkətlərinin mövcudluğu nəzəri cəhətdən daha çox şəffaflıq və hesabatlılıq üçün təzyiq yarada bilər.

Donald Tramp, əsas benefisiar kimi görünür, çünki "sənəddə həlli ən asan olan münaqişələrdən birini seçərək xərcsiz qələbə qazandığını" iddia edir. Bu, Ukrayna və Qəzza kimi daha mürəkkəb ssenarilərdə aylar davam edən cəhdlərdən sonra əldə olunan konkret bir nəticədir. Hüseynov qeyd edir ki, Tramp əvvəllər də oxşar strategiyalardan istifadə edərək digər bölgələrdəki gərginlikləri həqiqətən həll etmədən "həll edib" və bu, onun Nobel mükafatına böyük həvəsini göstərir.

Vəziyyəti şübhə ilə müşahidə edən digər regional aktor isə həm Ermənistan, həm də Azərbaycanla sərhədləri olan İrandır. Tehran artıq Cənubi Qafqaz məsələlərinə hər hansı "xarici müdaxiləni" pisləyib. Hüseynov izah edir ki, yeni dəhliz enerji daşınmasını İrandan yan keçməyə imkan verəcək ki, bu da təbii olaraq İslam Respublikasını narahat edir. Bundan əlavə, ərazidə texnoloji infrastrukturun qurulması ABŞ-ın İranın hava məkanına potensial nəzarət etməsi deməkdir. Hazırda İranın konkret reaksiya vermək imkanları məhduddur və qısa müddətli cavab tədbirləri, ehtimal ki, Xəzər dənizindəki təxribatlar və xəbərdarlıqlarla məhdudlaşacaq.

Xülasə, tarixi bir addım kimi qiymətləndirilsə də, Azərbaycan-Ermənistan razılaşmasına hüquq müdafiəçiləri tərəfindən müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bu, xüsusilə Azərbaycan və ABŞ üçün faydalı olan praqmatik bir geosiyasi yenidən qurulmadır, lakin əhəmiyyətli insan hüquqları narahatlıqlarını həll etmir və region üçün mürəkkəb bir yolun göstəricisidir.