Vaşinqton Sammiti Ermənistan-Azərbaycan Münasibətlərində Yeni Era Açar, Regional Mübahisələrə Səbəb Olar

ABŞ prezidenti Donald Tramp

Vaşinqton, D.C. – 8 avqust 2025-ci il tarixində Ağ Evdə keçirilən tarixi sülh sammitində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan ABŞ Prezidenti Donald Trampın iştirakı ilə sülh sazişi mətnini paraflayıblar.

Cənubi Qafqazda davamlı sülhə doğru mühüm addım kimi qiymətləndirilən bu tədbirdə, ən əsası, “Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Yolu” (TRIPP) adlı birgə bəyannamə imzalanıb. Bəyannamə, iki ölkə arasında sülh sazişinin yekunlaşdırılması və ratifikasiyasının əhəmiyyətini təsdiq edir, həmçinin ATƏT-in Minsk Qrupunun və əlaqəli strukturların fəaliyyətinə xitam verilməsi barədə razılaşmanı ehtiva edir.

Vaşinqton Bəyannaməsinin əsas nəticələri:

TRIPP Yolu Yaradıldı: Əvvəllər Azərbaycanda "Zəngəzur Dəhlizi" kimi tanınan, yeni adlandırılmış "Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Yolu" (TRIPP), Azərbaycanın əsas ərazisi ilə onun Naxçıvan eksklavı arasında Cənubi Ermənistan vasitəsilə maneəsiz keçid təmin edəcək. Bəyannamədə bu yolun Ermənistanın suverenliyini, ərazi bütövlüyünü və yurisdiksiyasını qoruyacağı açıq şəkildə qeyd olunur. Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan vurğulayıb ki, Ermənistan bu yolda pasport və gömrük nəzarətini saxlayacaq, onun dövlət qurumları təhlükəsizliyi təmin edəcək.

TRIPP-də ABŞ-ın İştirakı: Sazişdə TRIPP yolunun Ermənistan hissəsinin 99 il müddətinə, uzadılması imkanı ilə, Amerika konsorsiumu tərəfindən idarə olunacağı göstərilir. Ermənistan ABŞ-ın bu iştirakını və potensial investisiyaları öz təhlükəsizliyinin yeni bir komponenti və beynəlxalq reytinqini yüksəltmək vasitəsi kimi görür.

907-ci Dəyişikliyin Ləğvi: ABŞ hökuməti, 1990-cı illərdən bəri Azərbaycana birbaşa ABŞ yardımını qadağan edən Azadlığa Dəstək Aktına 907-ci Dəyişikliyin dayandırıldığını elan etdi. Prezident Əliyev bunu əhəmiyyətli siyasi mənası olan simvolik jest kimi qiymətləndirərək, əvvəlki ABŞ prezidentlərindən fərqli olaraq, Bayden administrasiyasının bu sanksiyaları bərpa etdiyini qeyd etdi.

İqtisadi Əməkdaşlıq: Birləşmiş Ştatlar, xüsusilə ticarət, enerji və süni intellekt də daxil olmaqla, texnologiya sahələrində birgə iqtisadi imkanları araşdırmaq üçün həm Ermənistan, həm də Azərbaycanla ikitərəfli sazişlər imzaladı. Prezident Əliyev qarşılıqlı investisiya, enerji, nəqliyyat və müdafiə kimi sahələri əhatə edən ABŞ-la ikitərəfli Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasının layihəsini hazırlamaq üçün strateji işçi qrupunun yaradıldığını qeyd etdi.

Əsas Tərəflərin Reaksiyaları:

ABŞ Prezidenti Donald Tramp sammiti Ermənistan, Azərbaycan, ABŞ və dünya üçün "tarixi gün" kimi qiymətləndirərək, onilliklər boyu davam edən münaqişədən sonra sülhə doğru addım atan "cəsur liderlər"lə fəxr etdiyini bildirib. O, bu razılaşmanın hər iki xalqa "birlikdə yaşamaq və işləmək" imkanı verəcəyinə inanır.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Ağ Evdə sülh müqaviləsinin paraflanmasının "bölgəmizə davamlı sülhün artıq gəlməsi" demək olduğunu bildirib. O, Qafqaza sülh gətirdiyinə və hərbi yardım qadağasını ləğv etdiyinə görə Prezident Trampa təşəkkür edib. Əliyev həmçinin vurğulayıb ki, Qarabağ münaqişəsini hərbi-siyasi yollarla həll edən Azərbaycan, sülh müqaviləsi prosesini beş prinsipə əsaslanaraq başlatdı.

Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan hadisəni "tarixi" adlandıraraq, Ermənistanın "açıldığını" və bütün dünya ilə dəmir yolu əlaqəsi qazanacağını, TRIPP-dən milyardlarla gəlir və gücləndirilmiş təhlükəsizlik gözlədiyini bildirib. O, Ermənistanın suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə, o cümlədən gömrük və pasport nəzarətinə tam hörmət ediləcəyini vurğulayıb. O, uğuru ABŞ-ın fəal iştirakı və Ermənistanın ərazi bütövlüyü, suverenliyi, yurisdiksiyası və qarşılıqlılıq kimi fundamental prinsiplərini anlaması ilə əlaqələndirib.

Gürcüstan Hökuməti razılaşmanı region üçün "tarixi an" kimi qarşılayıb, davamlı sülh və inkişafa yol açdığını bildirib. Xarici İşlər Nazirliyi və Parlament sədri Şalva Papuaşvili ABŞ-ı və Prezident Trampı səylərinə görə tərifləyib.

Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi razılaşmanı "Cənubi Qafqazda sülh və rifah üçün tarixi imkan" adlandırıb.

NATO normallaşmaya doğru irəliləyişi yüksək qiymətləndirib və sülhə investisiyasına görə Prezident Trampa təşəkkür edib.

Avropa İttifaqı və ATƏT də paraflanmanı sülh və sabitliyə doğru əhəmiyyətli bir addım kimi qiymətləndirərək, alqışlayıblar. Avropa Şurası hər iki ölkəni sülh səylərinin bir hissəsi olaraq demokratiyanı, insan hüquqlarını və qanunun aliliyini gücləndirməyə çağırıb.

Narahatlıqlar və Qalan Çətinliklər:

İlkin nikbinliyə baxmayaraq, müxtəlif ekspertlər və regional aktyorlar narahatlıqlarını dilə gətiriblər:

Sülh Hələ Tam Nail Olunmayıb: Siyasi şərhçi Rauf Mirqədirov, rabitə xətlərinin müsbət nəticə olduğunu düşünsə də, bu sənədlə "bölgəyə hələ sülh gəlmədiyini" və Gürcüstan da daxil olmaqla Cənubi Qafqaz respublikalarına qarşı təhlükəsizlik təhdidləri ilə bağlı vacib sualların həll edilmədiyini düşünür.

Ermənistan Konstitusiya Dəyişiklikləri: Sülh müqaviləsinin tam imzalanması üçün əhəmiyyətli bir maneə, Bakının Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ehtiva etdiyini düşündüyü Ermənistan konstitusiyasına dəyişiklik tələbidir. Bu proses 2027-ci ilə qədər çəkə bilər və sülh üçün potensial bir maneə kimi görünür.

TRIPP Əməliyyatının Qeyri-müəyyənliyi: TRIPP yolunun əməliyyat detalları, o cümlədən qaydalar, tənzimləmələr və sərhəddin açılması prosedurları ilə bağlı narahatlıqlar davam edir. Ermənistanın keçmiş diplomatı Edmond Marukyan Prezident Əliyevin TRIPP sazişini paraflamasının Azərbaycanı Ermənistan ərazisindəki bir rabitə xəttində maraqlı tərəfə çevirdiyindən "böyük narahatlıq" duyduğunu bildirib və bunu Ermənistan üçün konstitusiyaya zidd hesab edir, həmçinin Ermənistanın sərhəd və gömrük nəzarəti olmadan maneəsiz keçidə icazə verə biləcəyini düşünür.

Rusiya və İranın Ehtiyatları: Rusiya Vaşinqton görüşünü ümumilikdə "müsbət" və sülhün irəliləməsi üçün ümidverici qiymətləndirsə də, Cənubi Qafqaz üçün həll yollarının ilk növbədə regional ölkələri və Rusiya, İran, Türkiyə kimi birbaşa qonşuları əhatə etməli olduğunu vurğulayıb, xarici müdaxiləyə qarşı xəbərdarlıq edib. İran Prezidenti Pezeşkian TRIPP sazişinin İranın ərazi bütövlüyü və əlaqə tələblərini qarşıladığını bildirsə də, "yeganə narahatlıq Ermənistan və Amerika şirkətlərinin bu yolu tikmək istəyidir" deyib. İranın Ali Rəhbərinin müşaviri Əli Əkbər Vilayəti isə daha da irəli gedərək, İranın Qafqazda Amerika dəhlizinin yaranmasının qarşısını alacağını, bunu regionun geosiyasi xəritəsini dəyişdirə biləcək, Ermənistanı parçalaya biləcək və İranın çıxışını məhdudlaşdıra biləcək bir təhlükəsizlik təhdidi kimi qiymətləndirdiyini bildirib.

Gürcüstanın Azalan Rolu: Keçmiş Baş nazir Giorgi Qaxariya və diplomat Giorgi Badridze kimi bəzi Gürcüstan müxalifət nümayəndələri Gürcüstanın fürsəti əldən verdiyi və təcrid olunduğu barədə narahatlıqlarını ifadə ediblər. Badridze iddia edib ki, hazırkı Gürcüstan hökumətinin beynəlxalq proseslərdən "özünü neytrallaşdırması" səbəbindən Ermənistan və Azərbaycanın Gürcüstanı yan keçərək Qərblə birbaşa iqtisadi əlaqələr qurması ilə Gürcüstan öz strateji əhəmiyyətini itirir. Həmçinin, Rusiyanın bu vəziyyətdən istifadə edərək Cənubi Qafqazı sabitliyini poza biləcəyi, potensial olaraq Gürcüstanı Ermənistan və ya Azərbaycana qarşı bir faktor kimi istifadə edə biləcəyi ilə bağlı qorxular da var.