Azərbaycan-Rusiya münasibətləri: Böhranın yeni mərhələsi

Azərbaycan və Rusiya arasında uzun müddət strateji tərəfdaşlıq kimi qeyd olunan münasibətlər kəskin şəkildə gərginləşib. Son aylar müəyyən insidentlər, kəskin diplomatik mübahisələr və getdikcə aqressivləşən informasiya müharibəsi səbəbindən gərginliyin sürətlə artması ilə yadda qalıb. Bakının beynəlxalq hüquq məsələlərində qətiyyətli mövqeyi və regional tərəfdaşlıqlarının güclənməsi bu soyuqluğun müvəqqəti hal olmadığını, əksinə, iki ölkə arasında dərin bir etimad böhranı olduğunu göstərir.

Münasibətlərin pisləşməsində əsas dönüş nöqtələrindən biri 2024-cü ilin dekabrında Qazaxıstanın Aktau şəhəri yaxınlığında AZAL-a məxsus sərnişin təyyarəsinin vurulması oldu. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev təyyarənin Rusiya hava hücumundan müdafiə sistemləri tərəfindən vurulduğunu birmənalı şəkildə bildirib. Bakının iddialarına görə, atəş əmrini Rusiya 51-ci Hava Hücumundan Müdafiə Diviziyasının komandiri, general-mayor Aleksandr Tolopilo verib, "Pantsir-S" raket sisteminə isə kapitan Paladıçuk komandanlıq edib.

Əliyev bu insidenti ilk dəfə 2025-ci il iyulun 19-da Şuşada keçirilən Qlobal Media Forumunda ictimaiyyətə açıqlayıb və bunu "beynəlxalq hüququn kobud şəkildə pozulması" adlandırıb. O, Rusiyanın üzr istəməməsindən təəccübləndiyini və məyus olduğunu bildirib, halbuki Bakı günahın etiraf edilməsini, məsuliyyət daşıyanların cəzalandırılmasını, qurbanların ailələrinə təzminat ödənilməsini və AZAL-a dəyən zərərin ödənilməsini tələb edir. "Yeddi ay keçib, hələ də nə izahat, nə də məsuliyyətin qəbulu yoxdur. Bu cür davranış strateji tərəfdaşlıq ruhuna uyğun gəlmir", - Əliyev vurğulayıb.

Kremlin sözçüsü Dmitri Peskovun iyulun 21-də verdiyi rəsmi cavab qeyri-müəyyən olub. Peskov "iki ölkə arasında bəzən çətin dövrlərin olduğunu" etiraf etsə də, istintaqın davam etdiyini bildirib və Azərbaycanın məsələni beynəlxalq məhkəmələrdə davam etdirmək hüququnu təsdiqləyib. Azərbaycan Baş Prokurorluğu MH-17 işində istifadə olunan mexanizmlərə istinad edərək beynəlxalq hüquqi proseslərə başlamağı planlaşdırır.

Təyyarə insidentindən başqa, başqa gərginliklər də yaranıb. 2025-ci ilin iyununda Rusiyanın Yekaterinburq şəhərində polis əməliyyatları zamanı iki Azərbaycan vətəndaşı güllələnərək öldürülüb. Bakı bunu "nümayişkəranə qətl" adlandırıb və təzminat tələb edib. Cavab olaraq, Azərbaycan hakimiyyəti Bakıda bir neçə Rusiya vətəndaşını, o cümlədən "Sputnik Azərbaycan"ın əməkdaşlarını saxlayıb. Bu addımlar səfirlərin qarşılıqlı şəkildə geri çağırılmasına səbəb olaraq diplomatik gərginliyi artırıb.

Bremen Universitetinin (Almaniya) tədqiqatçısı Nikolay Mitroxin kimi ekspertlər bu əməliyyatların siyasi motivli olduğuna inanırlar. O iddia edir ki, Rusiya Prezidenti Vladimir Putin, Əliyevdən narazı qalaraq, Rusiyadakı Azərbaycan diasporasından təzyiq vasitəsi kimi istifadə edir, bu prosesdə Rusiya İstintaq Komitəsinin rəhbəri Aleksandr Bastrıkin kimi fiqurlar əsas rol oynayır. Peskov, təyyarə ilə bağlı hüquqi addımlar atmaq hüququnu qəbul etsə də, Moskvanın "Azərbaycandakı rusların hüquqlarına hörməti çox vacib hesab etdiyini – eynilə Rusiyadakı azərbaycanlıların da 'qanunlara tabe olan və hörmətli bir icma' olaraq görüldüyünü" vurğuladı.

Artan gərginlik, xüsusilə Kreml tərəfdarı olan "Z-bloqerlərin" aqressiv ritorikası ilə media məkanına da sıçrayıb. "Atlas" Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, azərbaycanlı siyasi analitik Elxan Şahinoğlu, Kreml tərəfindən dəstəklənən bu qrupların Azərbaycana qarşı genişmiqyaslı kampaniya başlatdığını iddia edir. Vladimir Solovyov və İqor Strelkov (Girkin) kimi fiqurlar Azərbaycana və Prezident Əliyevə açıq şəkildə hədələr səsləndirir, Bakının bombalanması, azərbaycanlıların Rusiyadan deportasiyası və Kremlin dərhal hərəkətə keçməsi barədə çağırışlar edirlər.

Şahinoğlu xəbərdarlıq edir ki, Rus cəmiyyətinin bəzi hissələrində əks-səda doğuran bu şovinist ritorika təkcə ictimai rəyi formalaşdırmır, həm də təzyiq vasitəsidir. O, kənd təsərrüfatı məhsullarının idxalının dayandırılması və vergi yoxlamaları vasitəsilə iş adamlarının aktivlərinə qarşı inzibati və iqtisadi tədbirlərin görülməsini proqnozlaşdırır. Rusiyanın dövlət televiziyasında bəzi proqramlar hətta Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü və suverenliyini birbaşa şübhə altına alıb ki, bu da rəsmi Bakının sərt reaksiyasına səbəb olub.

Bu çağırışlar fonunda Azərbaycan xarici siyasətini açıq şəkildə yenidən tənzimləyir. Əliyev Şuşadakı Qlobal Media Forumunda Ukraynaya ünvanladığı qətiyyətli mesajda dedi: "Heç vaxt işğalla razılaşmayın. Biz belə etdik. Təslim olmayın və ərazi bütövlüyünün pozulmasını qəbul etməyin." Sakit səslənsə də, bu sözlər, xüsusən də Əliyevin ukraynalı jurnalistdən Ukrayna döyüş briqadalarının şevronlarını qəbul etməsindən sonra Moskva tərəfindən birbaşa meydan oxuma kimi qəbul edildi.

Əliyev Azərbaycanın Ukraynanın ərazi bütövlüyünə dəstəyini bir daha təsdiqləyərək bildirdi: "Biz bitərəfik, amma biganə deyilik" və humanitar yardımların davam etdirildiyini qeyd etdi. Bu balanslı ifadə Bakının neytral xarici siyasət yürütmək, eyni zamanda Rusiya ilə birbaşa qarşıdurmaya girmədən Qərb prinsiplərinə incəliklə uyğunlaşmaq cəhdini göstərir. Əliyev həmçinin ABŞ ilə "güclü əlaqələr üçün böyük potensial" və "Vaşinqtondan çox müsbət siqnallar"ın olduğunu qeyd edərək Qərblə daha sıx əlaqələrə işarə etdi.

Dəyişikliyi daha da vurğulayan Azərbaycan, Türkiyə və Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə bir neçə birgə hərbi təlimlər keçirib və planlaşdırıb. "Əbədi Qardaşlıq – 2025" və "Mustafa Kamal Atatürk – 2025" kimi əməliyyatlar, eləcə də planlaşdırılan "Əbədi Qardaşlıq – IV" təlimləri, Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində regional təhlükəsizlik əməkdaşlığını gücləndirmək öhdəliyini nümayiş etdirir ki, bu da Kremlin narahatlığına səbəb olub.

Bununla yanaşı, Azərbaycan Avropa İttifaqı ilə enerji əməkdaşlığını genişləndirmək üçün aktiv danışıqlar aparır. Aprel və iyun aylarında keçirilən danışıqlar qaz təchizatı və yaşıl enerji təşəbbüslərinin inkişafına fokuslanıb. Hətta İranla mürəkkəb münasibətlərində belə, Bakı rəsmi Tehranla münasibətlərini paralel strukturların təsirindən fərqləndirərək özünəməxsus yanaşmasını ortaya qoyur, baxmayaraq ki, İranın Ali Rəhbərinin müşavirləri son vaxtlar Azərbaycanın regional fəaliyyətini və İsraillə əməkdaşlığını tənqid ediblər.

Cari hadisələr 2020-ci ildən sonra Azərbaycan-Rusiya münasibətlərini müəyyən edən praqmatik əməkdaşlıq modelindən uzaqlaşmağa işarə edir. Təyyarə insidenti ilə bağlı hüquqi addımların atılması, diasporla bağlı narahatlıqların səsləndirilməsi və dəyişən diplomatik ritorika bu dəyişikliyi təsdiqləyir.

Lakin əhəmiyyətli iqtisadi qarşılıqlı asılılıq səbəbindən tam qırılma ehtimalı azdır. Rusiya Azərbaycan kənd təsərrüfatı məhsulları üçün əsas bazarlardan biridir və Rusiyada yaşayan 300 mindən çox azərbaycanlının göndərdiyi pul vəsaitləri Azərbaycanın pul daxilolmalarının 46%-ni təşkil edir. Bu amillər hər iki tərəfi tammiqyaslı münaqişədən çəkinməyə sövq edir.

AZAL təyyarəsinin vurulması, diasporaya təzyiq, "Z-bloqerlərin" aqressiv təbliğatı və Azərbaycanın qətiyyətli regional diplomatiyasından qaynaqlanan çoxşaxəli gərginliklər Bakı və Moskva arasında münasibətlərin strateji tərəfdaşlıqdan kənara çıxaraq ciddi bir etimad böhranına girdiyini göstərir. İqtisadi əlaqələr tamamilə qopmağın qarşısını ala bilsə də, gedişat daha mürəkkəb və çoxvektorlu münasibətlərə doğru gedir, Azərbaycan beynəlxalq hüquqdan daha fəal istifadə edir və öz mövqeyini gücləndirmək üçün hərbi, siyasi və informasiya sahələrində mövqeyini möhkəmləndirir.