Nüvə Təhlükəsizliyi İnfrastrukturu Cənubi Afrikada Kərgədan Ovçuluğuna Qarşı Mübarizəni İnqilabi Şəkildə Dəyişdirir

Yenilikçi bir təşəbbüslə, Cənubi Afrikanın Witwatersrand Universiteti, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (BAEA) dəstəyi ilə, nəsli kəsilməkdə olan kərgədanların qanunsuz ticarətinə qarşı mübarizə aparmaq üçün nüvə təhlükəsizliyi infrastrukturundan istifadə edən qabaqcıl bir layihəyə başlayıb. Rhisotope Layihəsi olaraq bilinən bu innovativ yanaşma, ovçuluğun qarşısını almaq və qaçaqmalçılığın aşkarlanmasına kömək etmək üçün kərgədan buynuzlarına radioaktiv izotopların təhlükəsiz şəkildə daxil edilməsini nəzərdə tutur.

Son on ildə 10,000-dən çox kərgədan brakonyerlər tərəfindən öldürülüb ki, bu da qanunsuz vəhşi təbiət ticarətini kritik bir qlobal problemə çevirib. Dünyanın ən böyük kərgədan populyasiyasına ev sahibliyi edən Cənubi Afrika bu mübarizədə ön sıralardadır. Problemin miqyası çox böyükdür, belə ki, Cənubi Afrika Meşə, Balıqçılıq və Ətraf Mühit Nazirliyi 2025-ci ilin ilk rübündə 103 ovçuluq hadisəsi qeydə alıb. Bu acı reallıq, Witwatersrand Universitetini qoruma və hüquq-mühafizə səylərini gücləndirmək üçün radikal həll yolları axtarmağa sövq edib.

İki illik geniş ilkin sınaqlardan sonra Rhisotope Layihəsi rəsmi olaraq 2021-ci ildə başlayıb. Onun əsas prinsipi kərgədan buynuzlarının radioaktiv materialla işarələnməsidir. Bu metod, buynuzların dünya səviyyəsində sərhədlərdə, dəniz limanlarında və hava limanlarında strateji olaraq quraşdırılmış mövcud radiasiya portal monitorları (RPM) tərəfindən aşkarlanmasına imkan verir. Adətən nüvə və digər radioaktiv materialları müəyyən etmək üçün istifadə olunan bu RPM-lər indi vəhşi təbiət cinayətlərini aşkarlamaq üçün yenidən istifadə olunur. BAEA-nın Baş direktoru Rafael Mariano Grossi bu innovativ tətbiqi vurğulayaraq bildirib: "Rhisotope Layihəsi nüvə elminin və nüvə təhlükəsizliyi infrastrukturunun qlobal problemləri həll etmək üçün yeni yollarla necə istifadə oluna biləcəyini göstərir". O, həmçinin əlavə edib: "Artıq qurulmuş nüvə təhlükəsizliyi infrastrukturundan istifadə edərək, dünyanın ən ikonik, nəsli kəsilməkdə olan növlərindən birini qorumağa kömək edə bilərik".

Layihənin kritik bir tərəfi prosedurun təhlükəsizliyini və qeyri-invazivliyini təmin etmək idi. Keçən ilin iyun ayında (2024-cü ilin iyununda) 20 kərgədana eksperimental olaraq radioizotoplar daxil edilib. Belçikanın Gent Universiteti tərəfindən aparılan hərtərəfli sağlamlıq monitorinqi və sitoloji tədqiqatlar, metodun qeyri-invaziv olduğunu və kərgədanların sağlamlığına heç bir təhlükə yaratmadığını qəti şəkildə nümayiş etdirib. Witwatersrand Universitetinin Radiasiya və Tibbi Fizika Diviziyasının direktoru Ceyms Larkin əməkdaşlıq ruhunu vurğulayaraq deyib: "Bu, ovçuluq böhranında əsl fərq yaratmağa çalışan oxşar düşüncəli fərdlərin beynəlxalq əməkdaşlığı idi". O, əlavə edib ki, iki illik rəqəmsal modelləşdirmə, təhlükəsizlik sınaqları və aşkarlama simulyasiyalarından sonra ovçuluğu azalda bilən bir həll tətbiq etməyə hazırdırlar.

Layihə BAEA-dan mühüm texniki və maliyyə dəstəyi alır. Bu dəstək BAEA-nın qlobal nüvə təhlükəsizliyi sistemini gücləndirmək üçün daha geniş missiyasına uyğundur. BAEA-nın Nüvə Təhlükəsizliyi Diviziyasının direktoru Yelena Buqlova, layihənin bütün qlobal nüvə təhlükəsizliyi şəbəkəsini necə aktivləşdirdiyini izah edərək qeyd edib: "Bir çox ölkələrdə nüvə və digər radioaktiv materialların qaçaqmalçılığını aşkar etmək üçün mövcud olan nüvə təhlükəsizliyi infrastrukturu, qanunsuz kərgədan buynuzunu və onunla birlikdə daşına biləcək hər hansı digər qaçaqmalçılığı aşkar etmək üçün istifadə oluna bilər". Əvvəlcə nüvə materiallarının icazəsiz sərhədlərarası hərəkətini aşkar etmək üçün nəzərdə tutulmuş təxminən 10,000 RPM-dən ibarət qlobal şəbəkə, indi vəhşi təbiəti qorumaq üçün ikili məqsədə xidmət edir.

Kərgədanlardan başqa, bu layihənin uğuru digər həssas növləri qorumaq üçün nüvə texnologiyalarının gələcəkdə tətbiqi üçün yol açır. Larkin, metodologiyanın qanunsuz vəhşi təbiət ticarəti tərəfindən hədəf alınan digər iki növ olan filləri və panqolinləri qorumaq üçün uyğunlaşdırıla biləcəyini təsdiqləyib. Bu uyğunlaşma, nüvə elminin və mövcud təhlükəsizlik çərçivələrinin daha geniş qlobal ekoloji problemlər silsiləsinə innovativ həllər təklif etmək potensialını vurğulayır.