Manşetlərdən Kənar: Dağlıq Qarabağ Böhranı haqqında 5 Gözardı Edilmiş Həqiqət

Vaşinqtondakı diplomatlar 150 000 məcburi köçkün insanın varlığını inkar edən sülh sazişləri bağlayarkən, hüquqi haqlar, şəxsi dayanıqlılıq və qayıdış üçün ətraflı plan haqqında daha dərin bir hekayə səssizliyə bürünür. Bu, 2020-ci ildən bəri evləri və irsi siyasi xəritədən silinmiş Dağlıq Qarabağ erməniləri üçün reallıqdır. Bu, onların hekayəsidir — onların çətin vəziyyəti və həqiqətən ədalətli və davamlı həll yoluna aparan çətin yol haqqında beş mühüm və tez-tez gözardı edilən həqiqətin tədqiqi.

1. Əsaslı bir «Sülh» Prosesi 150 000 İnsanı Görməzdən Gəlir

Təəccüblü bir faktdır ki, mövcud beynəlxalq sülh çərçivələri, o cümlədən ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə əldə edilmiş razılaşmalar, evlərindən qaçmağa məcbur olmuş təxminən 150 000 erməninin məcburi köçkünlüyünü və ya qayıtma hüququnu tamamilə qeyd etməmişdir. Bu bariz laqeydlik hüquq ekspertlərini heyrətə salıb. İctimai Beynəlxalq Hüquq və Siyasət Qrupunun (Public International Law & Policy Group) aparıcı eksperti Paul R. Uilyamsın müşahidə etdiyi kimi, «razılaşmaya baxarkən, mədəni irsin qorunması və ya ədalətə dair heç bir [müddəanın] olmadığını görəndə çox təəccübləndim». O, qeyd edir ki, çərçivə Azərbaycana suverenliyi «əhali və məcburi köçkünlərlə bağlı sualların heç birinə toxunmadan» verir. Nəticədə, proses təkcə keçmiş vəhşilikləri görməzdən gəlmir, həm də bütün bir icmanın qovulması üzərində qurulmuş yeni status-kvonu qanuniləşdirir. Bu, sadəcə mənəvi uğursuzluq deyil; həm də strateji bir səhvdir. Hüquq ekspertlərinin xəbərdarlığına görə, qurbanların qayıtma hüququna məhəl qoymamaq yalnız inciklikləri dərinləşdirir və gələcək münaqişə toxumlarının sazişin özünə səpilməsini təmin edir.

2. Qayıtma Hüququ Siyasi Bir İstək Deyil — Bu, Hüquqi Bir Tələbdir

Məcburi köçkün əhalinin evə qayıtmaq istəyi sadəcə siyasi bir arzu deyil; bu, beynəlxalq hüquqla möhkəm şəkildə təsbit edilmiş və dəfələrlə təsdiqlənmiş fundamental bir hüquqdur. İki yeni və güclü nümunə bu hüquqi reallığı vurğulayır:

• BMT-nin Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin 17 noyabr 2023-cü il tarixli qərarı Azərbaycanı Dağlıq Qarabağdan olan məcburi köçkünlərin «tez, təhlükəsiz və maneəsiz qayıtmasını» təmin etməyə açıq şəkildə məcbur etmişdir.

• ABŞ, Böyük Britaniya və Fransa da daxil olmaqla 40 BMT İnsan Hüquqları Şurasına üzv dövlətin 11 oktyabr 2023-cü il tarixli birgə bəyanatında Dağlıq Qarabağ sakinlərinin evlərinə «könüllü, təhlükəsiz, ləyaqətlə və davamlı şəkildə» qayıda bilmələri təsdiqlənmişdir. Bu bəyanatlar sadəcə təkliflər deyil. Bunlar dünyanın ən yüksək məhkəməsinin və onun əsas insan hüquqları orqanının mandatlarıdır, bu da qayıtma hüququnu beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəkləməli olduğu hüquqi və mənəvi öhdəlik halına gətirir.

3. Travmaya Baxmayaraq, Evə Qayıtmaq İradəsi Həddindən Artıq Güclüdür

Aylar davam edən blokada, hərbi hücum və məcburi köçkünlük yaşadıqdan sonra belə, insanların öz ata-baba torpaqlarına bağlılığı qırılmaz olaraq qalır. Hazırda Ermənistanda yaşayan qaçqınlar arasında aparılan son sorğu güclü bir statistik göstərib: 87%-dən çoxu evlərinə qayıtmaq istəyir. Bu rəqəm zorakılıqla qoparıla bilməyən dərin tarixi və mədəni köklərin sübutudur. Bu, həm də onların hazırda üzləşdiyi sərt reallıqla kəskin ziddiyyət təşkil edir. Ermənistan boyu səpələnmiş məcburi köçkün icması 60%-70% səviyyəsində işsizlik və 70%-80% səviyyəsində yoxsulluqla mübarizə aparır. Onların qayıtmaq istəyi sadəcə əmlakı geri almaqdan ibarət deyil; bu, onların həyatlarını, ləyaqətlərini və kollektiv kimliklərini bərpa etmək deməkdir.

4. Qayıdış üçün Yol Xəritəsi Artıq Mövcuddur

Təhlükəsiz və ləyaqətli qayıdış üçün tələb olunan şərtlər mücərrəd anlayışlar deyil. Məcburi köçkün icmasının liderləri qayıdışı həyata keçirilməsi mümkün olan bir reallığa çevirmək üçün zəruri olan dəqiq və ətraflı yol xəritəsini ifadə etmişlər. Artsax Birliyinin (Artsakh Union) prezidenti Artak Beqlaryan aşağıdakı əsas şərtləri qeyd edib:

• Mandatlı beynəlxalq iştirakla güclü beynəlxalq təhlükəsizlik təminatları.

• Böhranın yenidən başlamasının qarşısını almaq üçün icmanın soyqırımsal hesab etdiyi Azərbaycan nəzarətinin istisnası.

• Etibarı qurmaq və yenidənqurmaya nəzarət etmək üçün birgə beynəlxalq və yerli idarəetmə.

• Ermənistanla etibarlı və təhlükəsiz quru və hava dəhlizi.

• Həqiqi sülh zonası yaratmaq üçün bütün ətraf ərazilərin demilitarizasiyası.

• Barışıq üçün təməl yaratmaq məqsədilə Azərbaycanın erməni əleyhinə nifrət siyasətinin aradan qaldırılması.

• Ədalət və həqiqi barışıq üçün beynəlxalq səylər. Bu, qeyri-müəyyən bir arzu siyahısı deyil, qurban olmuş əhalinin təhlükəsizliyi və insan hüquqlarına yönəlmiş, hərtərəfli və davamlı sülhün qurulması üçün praktik bir çərçivədir.

5. Şəxsi İtkilər Qisas Değil, Ədalət Çağırışı Yaratmışdır

Hesabatlılıq tələbi dərin şəxsidir, lakin bu, intiqam deyil, ədalətli sülhə olan böyük bir arzuya əsaslanır. Bu fərq, onilliklər boyu davam edən münaqişə nəticəsində böyük şəxsi itkilər yaşamış Artak Beqlaryan tərəfindən güclü şəkildə ifadə edilir. «Mən 1990-cı ildə müharibə nəticəsində atamı itirdim. Altı yaşımda müharibə nəticəsində gözlərimi itirdim. 16 yaşımda bütün bu faciələrdən irəli gələn ürək tutması nəticəsində anamı itirdim. Lakin mən başqa insanlara nifrət etmirəm. Hətta ailəmlə və iki uşağımla məcburi köçkün olub qaçsam da, başqa təqiblərdən və ya başqa oğurlanmalardan qaçdım. Bir daha deyirəm, mən əksəriyyətimizə nifrət etmirəm, lakin cinayətkarlara nifrət edirəm və hələ də inanıram ki, ədalətli sülh, davamlı sülh, hərtərəfli sülh mümkündür, əgər o, inklüziv olarsa və xalqımızın və bütün qurbanların səsi eşidilərsə». Bu güclü ifadə cinayətlərə görə ədalət axtarışı ilə xalqa qarşı nifrətin alovlandırılması arasındakı kritik fərqi vurğulayır. Məhz bu prinsipial mövqe — kollektiv günahı rədd edərkən cinayətkarlardan hesabatlılıq tələb etmək — regionda uzunmüddətli barışıq və ortaq bir gələcək üçün yeganə həqiqi təməl təklif edir.

Nəticə: İnküziv Sülh Yeganə Davamlı Sülhdür

Cənubi Qafqazda davamlı sülh, Dağlıq Qarabağdan məcburi köçkün olmuş 150 000 insanın fundamental insan hüquqlarını gözardı etməklə qurula bilməz. Onların qayıtma hüququ hüquqi bir mandatdır, bunu etmək iradələri aydındır və buna nail olmaq üçün yol xəritəsi mövcuddur. İsveçrə Sülh Təşəbbüsü, insan hüquqlarını «müzakirələrin mərkəzinə» qoyaraq, məcburi köçkünlərin nümayəndələri ilə Azərbaycan arasında birbaşa dialoq üçün neytral, hüquqlara əsaslanan bir çərçivə təmin etməklə konstruktiv bir yol irəli sürür. Hər hansı bir təşəbbüsün uğurlu olması üçün beynəlxalq ictimaiyyət sülhə aparan qısa yolların olmadığını anlamalıdır. Bizim üçün son, kritik bir sual qalır: Hər şeyini itirənlərə ədaləti təmin etməyən əsl sülh nəyə bənzəyir?